Mogelijke gevolgen van een echo op de gezondheid van de baby

Echografie is tegenwoordig een standaard onderzoek tijdens de zwangerschap. Iedere zwangere vrouw zal twee echo's aangeboden krijgen, maar het gebeurt steeds vaker dat verloskundigen meerdere echo's standaard aanbieden. Daarbij is er nog de mogelijkheid om een niet-medische pretecho te laten maken op eigen kosten. Hoewel er geen wetenschappelijk bewijs is voor schadelijke effecten van het maken van een echo tijdens de zwangerschap, zijn de langetermijngevolgen nog onbekend. Er zijn bijvoorbeeld verbanden gelegd met autisme, aangeboren afwijkingen, hersenbeschadiging, groeivertraging of linkshandigheid, alleen ontbreken de echte bewijzen hiervoor nog.

Echo

Met een echo kan tijdens een zwangerschap de baby, placenta, vruchtwater en baarmoeder op een beeldscherm zichtbaar gemaakt worden. Een echo kan gemaakt worden door een verloskundige, gynaecoloog of een echoscopist.

Geschiedenis

De techniek stamt al uit 1912, maar echografie wordt pas sinds 1961 gebruikt tijdens zwangerschappen. In de jaren hierna kwamen steeds meer echoapparaten voor gynaecologen beschikbaar. In 1975 werd het Doppler-principe uitgevonden waardoor de snelheid en de richting van het bloed in kleur zichtbaar werd. De techniek is snel vooruit gegaan. Mede dankzij de snelle ontwikkeling van computers is het beeld van een echo vele malen beter geworden.

Techniek

Echografie werkt met geluidsgolven van een hoge frequentie die niet hoorbaar zijn voor mensen. De geluidsgolven worden door het lichaam gereflecteerd en teruggezonden, waarna de geluidsgolven worden omgezet in elektrische wisselspanning. Deze elektrische signalen kunnen door een computer omgezet worden in een beeld. Een echo kan inwendig of uitwendig gemaakt worden. Bij een zwangerschap langer dan drie maanden is een echo bijna altijd uitwendig. In de meeste andere gevallen wordt de echo inwendig via de vagina gemaakt met een dun, langwerpig echoapparaat.

Echo-onderzoek tijdens de zwangerschap

In Nederland worden er tijdens een zwangerschap twee echo's standaard uitgevoerd. Dit is de termijnecho die rond de tiende week wordt uitgevoerd om de zwangerschapsduur te bepalen en de twintig weken echo, die rond de twintigste week wordt uitgevoerd om eventuele afwijkingen bij de baby op te sporen. Naast deze twee standaard echo's, worden er bij zwangere vrouwen steeds meer andere echo's aangeboden. Zo wordt er door verloskundigen steeds vaker een vroege echo bij een zwangerschapsduur van zeven weken uitgevoerd om te bepalen of er een embryo zichtbaar is. Tussen de 11 en 14 weken zwangerschap kan er gekozen worden voor een nekplooimeting door middel van een echo. Ook worden er vaak standaard groeiecho's tussen de 22 en 40 weken gemaakt. Tenslotte wordt er nogal eens een liggingsecho rond de 36 weken gemaakt. Deze aanvullende echo's worden gemaakt als er een medische noodzaak is, maar veel verloskundigen maken deze echo's standaard om mogelijke risico's te voorkomen, klanten te lokken of extra geld te declareren.

Pretecho

Naast de medische echo's kunnen zwangere vrouwen er ook voor kiezen om een pretecho te laten maken. Een medische echo is vrijwel altijd in 2D, waarbij de doorsnedes van de foetus goed te zien zijn. Bij een pretecho is het ook mogelijk om 3D- of 4D-beelden te zien. Met behulp van de computer wordt er diepte in de beelden gebracht waardoor de baby vaak echt duidelijk te zien is. Pretecho's zijn doorgaans uitgebreider dan medische echo's. De echo duurt langer waardoor de foetus langer aan geluidsgolven wordt blootgesteld. Tevens bestaat de kans dat het apparaat wordt bediend door minder ervaren gebruikers.

Mogelijke gevolgen

Er is nooit wetenschappelijk aangetoond dat een echo schadelijke gevolgen heeft. Maar aan de andere kant zijn de langetermijneffecten van een echo nog onbekend. De conclusie dat echografie niet schadelijk is heeft daarom vooral te maken met het feit dat het tegendeel nog nooit bewezen is. Hierbij moet rekening gehouden worden dat de toegestane intensiteit van de geluidsgolven sinds 1992 verachtvoudigd is. De meeste onderzoeken naar de gevolgen van echografie tijdens de zwangerschap stammen van voor 1992. Verder zijn de meeste onderzoeken uitgevoerd op dieren, het effect op mensen zou wel eens heel anders kunnen zijn. Tenslotte wordt het doppleronderzoek steeds vaker aan het begin van een zwangerschap gebruikt. Dit zou risico's met zich mee kunnen brengen die nog nooit onderzocht zijn.

Opwarming van weefsels

Geluidsgolven zijn een vorm van energie. Door deze energie kan de temperatuur van de foetus stijgen. Het staat vast dat echografie de weefsels van een foetus kan doen verwarmen, alleen zijn er geen goede metingen voor de mate van temperatuurstijging. De hoeveelheid opwarming van het weefsel is afhankelijk van verschillende factoren. De absorptiegraad van het weefsel, de intensiteit van de geluidsgolven en de duur van de blootstelling spelen een belangrijke rol. Daarnaast speelt de afkoeling van weefsels door de bloedsomloop nog een rol in de totale verwarming van het weefsel. Men neemt aan dat vooral hersenweefsel van embryo's gevoelig zijn voor opwarming. Een temperatuurstijging van minimaal anderhalve graad kan tijdens de zwangerschap leiden tot aangeboren afwijkingen bij de baby. Vooral aan het begin van een zwangerschap brengt een verhoging van de temperatuur risico's met zich mee.
Om een te hoge opwarming te voorkomen zijn er bij echoapparatuur limieten vastgesteld aan de intensiteit van de geluidsgolven. Het is echter moeilijk te bepalen hoeveel bepaalde weefsels van de foetus in temperatuur opwarmen.

Onderzoeken

Uit dierproeven uitgevoerd in 2002 door de School of Medicine and Dentistry aan de Universiteit van Rochester blijkt dat met de huidige echoapparatuur de inschatting van de temperatuurverhoging van de weefsels onderschat wordt. (8,10). Bij dit onderzoek is het effect van de thermische dosis aan geluidsgolven op zoogdieren geanalyseerd en vertaald naar het effect dat deze dosis op menselijke embryo's zou kunnen hebben. Uit deze schattingen kwam naar voren dat bij bestaande apparatuur de temperatuurstijging in het slechtste geval drie keer groter kan zijn dan staat aangegeven op het scherm. Wanneer er een temperatuurstijging van meer dan 1,5°C optreedt, wordt een significante reductie in groei en hoofd-lichaam grootte gezien.

Autisme

Er zijn vermoedens dat de toename van echografie de oorzaak is van het steeds vaker voorkomende autisme bij kinderen, zo blijkt uit de cijfers van Centers for Disease Control (CDC) (6). Sommige hebben verbanden gelegd tussen het voorkomen van autisme en de blootstelling aan echo's tijdens de zwangerschap, maar deze verbanden kunnen niet goed onderbouwd worden. Een voorbeeld is dat er in Amerika van het jaar 2002 tot 2008 een toename van 80 procent onder het aantal achtjarige kinderen met autisme. De toename van het aantal echo's in de jaren 1993 en 1999, de periode dat deze kinderen nog in de buik van hun moeder zaten, was 73 procent. Bij dit verband wordt er geen rekening gehouden met het feit dat in dezelfde periode ook andere veranderingen hebben plaatsgevonden, denk bijvoorbeeld aan het toenemende gebruik van mobiele telefonie, internet en consumptie van kant-en-klare maaltijden. Een dergelijk verband kan dus niet goed onderbouwd worden omdat er teveel variabelen zijn. Men vermoedt dat de oorzaak van autisme ligt in een aangeboren stoornis in het functioneren van het centraal zenuwstelsel, in combinatie met omgevingsfactoren. Bij dierproeven zijn ook veranderingen gezien in het centrale zenuwstelsel na blootstelling aan ultra geluidsgolven. Echter ontbreekt enkel bewijs dat dit bij mensen ook het geval is.

Onderzoeken

Naar aanleiding van het toenemend aantal gevallen van autisme en het toenemend aantal echo's die tijdens een zwangerschap gemaakt worden is in 2010 in Amerika een onderzoek gestart door de afdeling Obstetrie en Gynaecologie en Foetale en Neonatale Geneeskunde aan de Rush University van Chicago (14). Bij dit onderzoek is gezocht naar een associatie tussen de blootstelling aan geluidsgolven en autisme. Men vond geen significant verband in het aantal echo's en het aantal gevallen van autisme. Wel vond men een verhoogd risico op autisme bij vrouwelijke foetussen die in het tweede trimester werden blootgesteld aan ultrageluidsgolven, maar alleen als er naar de in getallen meetbare variabelen van het onderzoek werd gekeken. In 2012 is er een tweede onderzoek ingezet waarbij geen duidelijke relatie werd gevonden.

Overige gevolgen

Er zijn, als gevolg van echografie, enkele keren effecten gezien als minimale groeivertraging en vaker linkshandigheid bij het kind.

Linkshandigheid

Zo concluderen Zweedse wetenschappers van de universiteit van Uppsala dat bij vrouwen die tijdens de zwangerschap echografisch onderzoek hebben gehad, kinderen hebben waarbij 30 procent meer linkshandigheid voorkomt (9, 13). Bij het onderzoek waren in de jaren zeventig 6.858 mannen onderzocht die geboren waren in een ziekenhuis waar gebruik werd gemaakt van echo's en 172.537 mannen die geboren waren in een ziekenhuis waar geen echo's gemaakt werden.

Geboortegewicht

In een onderzoek uit 1993 door de Health Innovation Research Institute in Australië vond men een significante daling van het geboortegewicht ten gevolge van frequente blootstelling aan ultrageluid (10, 12). Bij dit onderzoek werden er bij 1415 vrouwen de bloedstroom van de foetus via een dopplerecho vijf keer tijdens de zwangerschap gemeten. Bij 1419 vrouwen werd dit maar één keer gemeten. De vrouwen in de eerste groep kregen significant vaker een kind met een te laag geboortegewicht. De vrouwen en de partners bij dit onderzoek waren vergelijkbaar in gewicht, lengte en rookgedrag. Men denkt dat dit veroorzaakt kan worden door een verminderde groei van het bot, maar echte bewijsvoering voor deze effecten ontbreken en het zijn daarom alleen nog maar vermoedens. Aan de andere kant zijn de langetermijneffecten van echografie tijdens de zwangerschap nog onduidelijk waardoor er geen garantie bestaat dat er mogelijk nog onbekende nadelige gevolgen aan het maken van de echo zitten.

Echo verstandig?

Aangezien de effecten voor lange termijn nog onbekend zijn, moet men zich afvragen of echografie tijdens de zwangerschap verstandig is. Vooral in een vroege zwangerschap zijn er aanwijzingen van een mogelijke kans op schadelijke gevolgen bij de baby. Je doet er daarom verstandig aan om de voordelen van een echo af te wegen tegen de mogelijke risico's. Zo kan een medische echo belangrijke informatie geven, maar kun je je afvragen of de voordelen van een pretecho opwegen tegen de mogelijke risico's. Daarbij is het een trend om een vroege echo te maken aan het begin van de zwangerschap, terwijl dit het moment is dat de foetus het meest gevoelig is voor opwarming van weefsels. Daarbij worden vroege echo's vaak inwendig gemaakt, waarbij de geluidsgolven dichter bij het embryo komen. Ook hier kan men zich afvragen of een vroege echo wel verstandig is als er geen echte medische noodzaak voor is.