Berk, een boom met veel gezichten

De berk, met de officiële naam Betula is een boom met twee gezichten. Enerzijds is het een frele verschijning met zijn luchtige vertakking en dunne twijgjes. Anderzijds heeft de boom een ontzettend taaie schors en sterk hout, wat hem tot een van de meest winterharde loofbomen maakt. Samen met de els, een andere vertegenwoordiger van de berkenfamilie, is de berk uitermate geschikt om aan te planten op arme gronden. Hij stelt bijzonder weinig eisen aan de bodem en kan overleven in de meest extreme omstandigheden. Deze eigenschap, gekoppeld aan de gemakkelijke verspreiding van het zaad, maakt van de berk een zgn. pionierssoort. Hij is een van de eerste bomen die gaat groeien op kale terreinen. Hoewel zijn levensduur beperkt is, maakt hij het in die korte tijd mogelijk dat andere, schaduwminnende soorten kunnen kiemen en groeien. Hij is de eerste schakel naar de climaxvegetatie.

De mooie en sterke schors

Het meest karakteristieke aan de berk is zijn schors. Het onderscheid tussen de ± 60 berkesoorten wordt in hoofdzaak gemaakt op basis van de schorskleur. Deze varieert van wit over geel tot alle schakeringen van bruin. Op latere leeftijd komt de schors in dunne, lintvormige laagjes van de stam los, wat hem een mooi bijna frivool uiterlijk geeft.

Het ongelofelijke weerstandsvermogen van de taaie berkeschors maakte de materie doorheen de tijden voor een aantal volkeren bijzonder waardevol. De Indianen bouwden er hun kano's van, Lappen maakten er jassen en beenbekleding mee en in Noorwegen werd de schors als dakbedekking gebruikt. Het sterke, vrij harde berkenhout is gemakkelijk te verwerken. Het vindt toepassing bij de fabrikatie van meubelen, draai- en snijwerk. In de noordelijke landen en in de Alpen wordt het vaak als brandhout gebruikt.

Medicinaal verleden van den Bercken-boom.

• Hildegard von Bingen (11de eeuw) adviseerde het blad tegen zweren.
• Ravelingius: ‘Voor lopende Zeeren. Neem de bladeren van dezen Boom, koockt die in water, en wast den Zeeren hier mede’
• Matthiolus in de 16de eeuw: Tegen nierstenen, vandaar zijn naam van nierboom.
• Dodonaeus: ‘Om kwade en besmettelijke lucht te verbeteren. Neem de schors van bercken, legt die op het vuur, en laat de rook het hele huis doortrekken’.
• Durantus: ‘Voor de steen der nieren en der blase ... den steen verteert’.

Gebruik van berk bij de Noord-Amerikaanse Indianen.

• Schors en houtplakken werden op gloeiende stenen gelegd, de dampen werden dan in de zweethutten ingeademd als bescherming bij griep-epidemieën.
• Berkenhoutas werd uitwendig gebruikt tegen huidinfecties.
• De oppervlaktewortels van de Papierberk werden als poeder en thee gebruikt voor mondhygiene en tegen caries en paradontose.
• Bij vele stammen was het infuus van blad en schors een gereputeerd middel tegen koorts en niersteenkoliek.
• Berkesap, vooral van Betula nigra, werd ook als voorjaarskuur gebruikt (urinedrijvend, laxerend, antiscorbuut), uitwendig tegen brandwonden, zweren en 'wild vlees'.

Voorjaarskuur met berkenwater.

Berk is dus niet alleen een mooie, sterke boom maar is als geneeskrachtige plant in vele culturen op een veelzijdige manier toegepast geweest. En in tegenstelling met vele andere geneeskruiden werden en worden ook alle delen van de boom gebruikt. De schors, het blad, de bloeiwijze, maar ook in het bijzonder het afgetapte voorjaarssap.

In het voorjaar, meestal in de maand Maart afhankelijk van de temperatuur, kun je het berkesap ‘oogsten’. Een takje van een vingerdik, schuin doorknippen met een snoeischaar, er een fles overeensteken en dan zie je het voorjaarswater er druppelsgewijs uitlopen. Per dag is het mogelijk 1 tot 2 liter water te winnen. Je kan het eventueel bewaren door pasteuriseren of diepvriezen, maar het is toch vooral bedoeld om met het verse sap een kuur te doen van 1 tot 2 weken door elke dag een halve tot een hele liter verdeeld over de dag te drinken. Het lichaam wordt dan, via nieren en een versterkte celstofwisseling gereinigd, de zogenaamde bloedzuivering. Wetenschappelijk gezien is het effect nog moeilijk te verklaren maar de diuretische werking kun je zelf ook wel aan de lijve ondervinden

Berkenblad officieel medicijn?

Ook van het berkenblad geoogst in Mei kunen we een redelijk smakelijke en vochtafdrijvende kruidenthee trekken. Van de bladextracten is de diuretische werking wel wetenschappelijk onderbouwd. Bijvoorbeeld in de Oostenrijkse Phytocodex wordt de werking als volgt omschreven: Ethanolische und wäßrige Birkenblattauszüge erhöhen dosisabhängig signifikant die ausgeschiedene Harnmenge. Wäßrige Extrakte zeigten stärkere Wirkung als alkoholische Auszüge. Die Flavonoide aus dem Birkenblatt dürften über eine ACE-Hemmung und eine Hemmung des Abbaus des Atrialen Natriuretischen Peptids eine verstärkte Natrium- und Wasserausscheidung induzieren.

Die Duitse taal klinkt toch altijd wat degelijker! Dus de overvloed aan berkenblaadjes bezorgen je in het voorjaar, letterlijk een verlossende thee. En is dan ook een grote hulp als vochtafdrijvend en ontstekingswerend middel bij oedeem, niergruis, reuma en bij vermageringskuren.