Nootmuskaat, geschiedenis van een specerij

Nootmuskaat kent iedereen. Het is in de burgerlijke keuken een gewaardeerd specerij, maar wordt in minder burgelijke kringen als een alternatief hallucinogeen beschouwd. Les extremes se touche! De nootmuskaatboom, Myristica fragrans, is zeker een bijzondere boom, al was het maar omdat hij twee specerijen voortbrengt: nootmuskaat en foelie. Het is een boom met een dicht bladerdek met wijd uitgroeiende takken, een donkergrijze schors en kleine, lichtgele, klokvormige bloemen. De glanzende, langwerpig ovale bladeren, die lijken op die van de rododendron, zijn ongeveer 10 cm lang, donkergroen van boven en aan de onderkant lichter van kleur. De vlezige vrucht lijkt op een abrikoos, is bolvormig en citroengeel tot lichtbruin van kleur. Wanneer de vrucht rijp is, splijt zij doormidden, waardoor de prachtig helderrode, netachtige zaadrok (arillus) zichtbaar wordt, die om de glanzend bruine, brosse noot ligt. Deze zaadrok kennen wij als foelie. Binnen in de noot zit één glimmend, bruin, vettig zaad, de muskaatnoot.

Plinius

Plinius beschreef ze waarschijnlijk al in de eerste eeuw na Christus, toen hij het had over comacum, een boom met een geurige noot en twee verschillende aroma's. Kronieken vermelden dat in de straten van Rome reukwerken verbrand werden, die waren vervaardigd uit nootmuskaat en andere aromatische specerijen. In de zesde eeuw werden deze specerijen door Arabische handelaren uit Oost Indië naar Constantinopel gebracht. Tegen het eind van de twaalfde eeuw waren beide specerijen in Europa bekend van Italië tot Denemarken. In de veertiende eeuw stond foelie in Engeland in hoog aanzien; een pond van deze kostbare specerij vertegenwoordigde daar toen de waarde van drie schapen.

Portugezen, Britten en Hollanders en nootmuskaat

Nadat de Portugezen in 1512 ontdekten, dat muskaatbomen groeiden op het Molukse eiland Banda, konden zij de handel in nootmuskaat en foelie gedurende bijna een eeuw in handen houden - totdat zij in 1602 door de Hollanders verdreven werden. Daarna beheersten de Hollanders op meedogenloze wijze de productie en verkoop van deze artikelen. Nootmuskaat mocht alleen verbouwd worden op de eilanden Banda en Ambon en men trachtte stelselmatig alle muskaatbomen, die elders groeiden, uit te roeien. In deze pogingen werden de Hollanders echter gedwarsboomd door vruchtenetende duiven, die de verse muskaatzaden heel inslikten en ze op de nabij gelegen eilanden weer loosden; en later door de Fransen, die in 1770 gesmokkelde nootmuskaatplanten invoerden op Mauritius.

De Britten bezetten de Molukken van 1796 tot 1802 en in die tijd brachten ze de nootmuskaatcultuur eerst over naar Penang en daarna naar Singapore - waarmee zij op hun beurt het Hollandse monopolie een geduchte knauw toebrachten en er voor zorgden dat de prijzen van nootmuskaat en foelie flink daalden.

De nootmuskaatteelt werd in 1802 ingevoerd op St. Vincent in Brits West Indië. Rond 1800 werd op Trinidad begonnen met experimentele aanplantingen, waarna in 1843 begonnen werd met de ontwikkeling van wat de meest succesrijke nootmuskaatplantages op het westelijk halfrond, namelijk die op Grenada.

Nu wordt de meeste nootmuskaat geproduceerd in Indonesie (ca. 70 %), Sri Lanka, Indië en Grenada (ca. 25-30 %).

Nootmuskaat als medicijn

Zowel foelie als nootmuskaat zijn sinds de oudheid niet weg te denken uit de Indiase geneeskunst. Ze werden beide aangewend voor alle mogelijke kwalen. Eeuwenlang reageerden kennelijk drie soorten klachten het gunstigst op behandeling met nootmuskaat: aandoeningen van lever en spijsvertering, sproeten en andere huidverkleuringen en waanzinnigheid! Bij de Arabieren is nootmuskaat wat later dan in India belangrijk in de geneeskunde geworden. Net als in India gebruikten de Arabieren nootmuskaat om de spijsvertering te bevorderen en tegen aandoeningen van de huid en lever. Nootmuskaat en vooral foelie werd ook veel gebruikt als potentieverhogend middel. De westerse geneeskunde ging gewoon op de Arabische voet verder. In de late middeleeuwen waren nootmuskaatbolletjes zó kostbaar, dat zij uit hout werden nagemaakt en op straat verkocht.

Dodoens en nootmuskaat

Ook Dodoens vermeldt de muskaat, ook onder andere voor veel maag en darmproblemen: 'Notemuscaten verstercken ende verwermen die coude weecke ende wacke maghe/ ende sonderlinghe den crop van der selver/ sy maeckt eenen goeden ende welrieckende adem/ sy belet dat braken/ ende beneempt dat hicken in alder manieren ghebruyckt ende inghenomen.
Die selve sijn oock goet tot die pijne weedom ende winden van den buyck/ ende tot alle verstoptheyt van der levere ende milte. Notemuscaten ghebraden oft by tvier ghedroocht ghenesen den loop des buycx/ sonderlinghe met rooden wijn inghenomen.

Door de aankomst van nootmuskaat rechtstreeks uit het verre oosten steeg haar populariteit enorm en volgens de herbaria van de zestiende en zeventiende eeuw bestond er vrijwel geen aandoening die niet met nootmuskaat kon worden genezen.
De Nuce Moschata, een boekje dat in 1681 door J.H. Dietz werd geschreven en dat de lof van deze specerij verkondigde, zorgde ervoor dat de aanzienlijke reputatie van nootmuskaat nog verder groeide. Dit werd nog versterkt in 1704 door een lijvig boekdeel van C.F. Paullini, getiteld Moschocaryographica seu Nucis Moschatae.

Hedendaags wordt nootmuskaat in Europa alleen nog als specerij in de keuken gebruikt, al is deze vrucht in de jaren 1970 wel even bekend geweest als hallucinerend middel. Medicinaal wordt hij nauwelijks nog gebruikt, al blijkt uit wetenschappelijk onderzoek dat de vruchten wel degelijk een een anti-oxidatieve, leverbeschermende en anti-bacteriële werking heeft. Wie weet krijgt deze ouderwetse specerij weer de reputatie van lang geleden.

Namen van nootmuskaat

• Latijn: Myristica fragrans Houtt.
• Arabisch: Basbasa
• Chinees: Jou-Tou-K'ou
• Duits: Muskatnuss
• Engels: Nutmeg en mace
• Frans: Muscade
• Italiaans: Noce moscata
• Japan: Nikuzuku
• Portugees: Noz-moscada
• Russisch: Oryekh muskatny
• Spaans: Nuez moscada
• Zweeds: Muskot

Namen bij Dodoens

Caryon myristicon, Moschocaryon, Nux myristica (Nux moschata), Notemuscaten (Note muscaten)
Foelie: Macer, Macis, Moscaetbloemen, Moscaten, Moscatenblumen, Noix muscade, Notemuscaten, Nux moschata, Nux myristica