DSPS - Delayed Sleep Phase Syndrome

Iedereen is bekend met het verschil tussen ochtend- en avondmensen. De een staat als de wekker 's morgens vroeg gaat fris en fruitig klaar voor de start, de ander is net even wat trager maar komt na een paar kopjes koffie of een goed ontbijt vanzelf op gang. Maar aan beide kanten zijn er ook extreme varianten. Mensen met het Advanced Sleep Phase Syndrome (ASPS) zijn om drie uur 's nachts klaarwakker en zijn doodmoe om acht uur 's avonds, die met het Delayed Sleep Phase Syndrome (DSPS) vallen soms pas tegen de ochtend in slaap en worden vroeg in de middag weer wakker. Beide uitersten brengen flinke ongemakken met zich mee, maar DSPS heeft de grootste impact op het dagelijks leven. Goed functioneren tijdens kantoortijden gaat voor mensen met DSPS namelijk niet altijd even makkelijk.

Waaraan is DSPS te herkennen?

DSPS wordt nog wel eens vergeleken met een permanente jetlag. Verreweg het belangrijkste kenmerk is een structureel richting de nacht verschoven slaap-/waakritme wat niet of slechts met extreem veel moeite vooruit is te halen. Veel mensen die later de diagnose DSPS krijgen hebben de huismiddeltjes en het schaapjes tellen al uitgebreid geprobeerd, en slaapmiddelen hebben veelal nauwelijks effect. Hiermee samen hangen nog een aantal symptomen waarvan sommigen vooral optreden als iemand met DSPS probeert volgens 'normale' tijden te functioneren (zoals in een kantoorbaan), zoals:

• Ernstige problemen met opstaan.
• 's Morgens veel tijd nodig hebben om op gang te komen.
• Cafeïneverslaving.
• Traagheid.
• Concentratieproblemen en soms slordigheidjes begaan.
• Slecht humeur in de ochtend.
• Neergeslagen gevoel.
• In de tweede helft van de avond het productiefst zijn en de meeste energie hebben.
• Inslaapproblemen als je op een 'normale' tijd naar bed gaat.
• Een dromerig, suffig gevoel op de dag nadat je een keer wel goed hebt geslapen.
• Geen problemen met slapen wanneer de eigen tijden kunnen worden aangehouden.

Zeker de laatste is belangrijk, want daar onderscheidt DSPS zich mee van 'klassieke' slapeloosheid of doorslaapproblemen die worden veroorzaakt door bijvoorbeeld slaapapneu. Ook kunnen de precieze symptomen per persoon wat verschillen.

Frustratie

Voor veel mensen kan het leven met DSPS knap frustrerend zijn, zeker als dit niet, onvolledig of onjuist is gediagnosticeerd. Er wordt vaak veel aan gedaan om maar in de pas te blijven lopen met de rest van de samenleving. Alcohol-, drugs- en medicijnmisbruik wordt nog wel eens gezien, verder zijn er zelfs huisartsen die het bestaan van DSPS afwijzen. Verder komt het ook regelmatig voor in combinatie met een depressie, die niet zelden een gevolg van de slaapproblemen en het bijbehorende onbegrip is. Het komt nog wel eens voor dat iemand met DSPS tot lui, onaangepast, tegendraads en asociaal wordt bestempeld, en hij of zij kan op school of werk vanwege te laat komen of slaperigheid tegen (straf)maatregelen en zelfs ontslag aanlopen. Uitleggen wat er aan de hand is leidt vaak tot goedbedoelde adviezen en tips die door de persoon in kwestie vaak allang zijn uitgeprobeerd, of preken over aanpassen en discipline. Dit kan iemand een machteloos gevoel geven wat soms tot een neerwaartse spiraal leidt.

Wat kan er tegen worden gedaan?

Het probleem met DSPS is dat er veel mogelijke manieren zijn om de impact te verminderen, maar er onmogelijk gezegd kan worden of deze manieren bij iedere persoon zullen helpen. DSPS is moeilijk te behandelen en is vaak levenslang aanwezig. Ook is er recent een genetische achtergrond voor DSPS gevonden: wanneer het gendefect aanwezig is zal de behandeling alleen maar moeizamer worden.

Melatonine

Bij veel mensen met DSPS begint de aanmaak van melatonine in het lichaam later dan normaal, waardoor ook de slaperigheid pas later komt. Het innemen van melatoninetabletten kan ervoor zorgen dat de komst van de slaperigheid wordt versneld, mits de pillen in kwestie ongeveer vijf uur voor de gewenste bedtijd worden ingenomen. Voor sommigen dé oplossing, maar er zijn ook anderen bij wie het slikken totaal geen effect heeft. In veel gevallen moeten de tabletten meerdere maanden worden ingenomen voordat het effect merkbaar is. De melatoninetabletten die bij de drogist worden verkocht zijn hiervoor niet sterk genoeg, voor de juiste is een recept van de huis- of slaaparts nodig. Deze tabletten worden niet door de verzekering vergoed.

Lichttherapie

Bij lichttherapie wordt de dosis licht die het lichaam van de persoon met DSPS via de ogen waarneemt gereguleerd. Hier is een lichttherapielamp voor nodig die niet door de verzekering wordt vergoed. 's Morgens bij het opstaan gaat hij of zij hier ongeveer een half uur voor zitten. Ook moet de hoeveelheid licht 's avonds worden verminderd: zo'n twee uur voor de gewenste bedtijd geen fel licht, geen televisie en geen computergebruik (en wanneer dit laatste echt niet anders kan: lichtfilters gebruiken). Ook bij deze methode is het niet te zeggen hoe goed dit zal werken, de tijdwinst 's avonds verschilt per persoon.

Chronotherapie

Bij chronotherapie worden de slaap- en waaktijden van de persoon met DSPS iedere dag een klein stukje (typisch een half uur) opgeschoven totdat deze op de gewenste tijd zijn aangekomen. Dit gaat alleen niet vooruit, maar juist achteruit. Dit kost ongeveer een maand, vervolgens moeten deze tijden extreem rigoureus worden aangehouden: door een feestje, afspraak of andere reden een keer de bedtijd missen kan ervoor zorgen dat de chronotherapie opnieuw kan worden begonnen. Verder zal er tijdens de chronotherapie een periode zijn dat hij of zij letterlijk 's nachts wakker is en overdag slaapt, dus hier moet voor langere tijd vrij van school of werk voor worden genomen. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat chronotherapie riskant is: er zijn enkele gevallen bekend waarbij DSPS zich heeft ontwikkeld tot het non-24-hour sleep-wake syndrome, wat een nog veel ernstigere slaapstoornis is.

Aanpassingen in het leven

Veel mensen met DSPS kiezen ervoor om hun leven er op aan te passen. Zij gaan vaak avondwerk doen, onder andere in de horeca, de transportsector, de beveiliging of de zorg. Anderen kiezen voor freelance werk zoals schrijven, of starten als zelfstandige. Dit geeft hen de flexibiliteit om te werken wanneer ze volgens hun eigen biologische klok op de piek van hun activiteit zitten. Vaak is alleen dit al genoeg om bijna alle DSPS-gerelateerde klachten weg te nemen.

Hoewel er aardig wat mogelijkheden zijn om met deze slaapstoornis om te gaan blijft DSPS iets wat behoorlijk in de weg kan zitten. Kinderen moeten 's morgens naar school, werknemers die hun werktijden aan hebben mogen passen moeten vaak toch nog een enkele keer wel eens in de ochtend bij een vergadering aanwezig zijn en moet er iets in huis gebeuren dan meldt de vakman zich vaak erg vroeg. Feitelijk is het dan ook niets anders dan een avondgericht bioritme in een ochtendgerichte maatschappij, en de balans tussen de twee vinden is een enorme uitdaging.