Botulisme bij de mens: symptomen, diagnose en behandeling

Botulisme is een ernstige aandoening die zowel mens als dier kan treffen. Aanraking met een hoeveelheid van slechts 15 nanogram botulinetoxine kan al dodelijk zijn. Het is daarmee de giftigste stof ter wereld. Als mens kun je erdoor besmet raken door het eten van bedorven voedsel, het zwemmen in besmet water of door contact met chemische wapens. Vissen en watervogels sterven regelmatig aan botulisme doordat water in meren en plassen ermee besmet is geraakt.

Inhoud

• Wat is botulisme?
• Botulisme en symptomen bij de mens
• Verloop van de aandoening
• Infantiel botulisme
• Behandeling van botulisme bij de mens
• Diagnose vaak verkeerd
• Mogelijk antigif tegen botulisme ontdekt

Wat is botulisme?

Botulisme is een aandoening die je kunt krijgen door in aanraking te komen met het gif botuline of botulinetoxine. Er bestaan zeven typen van het gif (A t/m G). Daarvan zijn er drie gevaarlijk voor mensen (A, B en E en in zeer zeldzame gevallen F). Onder bepaalde omstandigheden kan de stof zich razendsnel vermenigvuldigen waardoor de kans op een grote uitbraak ontstaat. Dit gebeurt bijvoorbeeld in zuurstofarme maar eiwitrijke omgevingen en in water met een temperatuur hoger dan 20 graden Celsius. De mens krijgt de aandoening echter overwegend na het nuttigen van besmet voedsel. Het kan voorkomen in voedingsmiddelen waarbij tijdens het productieproces de eventueel aanwezige sporen van de bacterie Clostridium botulinum niet gedood worden en vervolgens niet voldoende verhit worden voor consumptie. Het kan voorkomen in voedingsmiddelen die niet al te zuur zijn (een pH boven de 4.6). Je kunt dan denken aan bijvoorbeeld gerookte vis, kreeft, tonijn, ham, kippenlever, champignons, spinazie, asperges, bonen, soepen, maïs, olijven en peper.

Kom je in aanraking met de toxine die door botuline wordt afgescheiden dan kan dit leiden tot een blokkade in de overdracht van signalen tussen zenuwen en spieren. Zodoende kan een spierverlamming optreden. Omdat ook longen en hart hierdoor worden aangedaan kan het tot de dood leiden. Hiervoor is maar een kleine dosis nodig. Botulisme is vrij zeldzaam. In de afgelopen jaren melden slechts zes landen 10 of meer besmettingen per jaar. Dit waren wel allen Europese landen. In Nederland hebben ziekenhuizen een meldingsplicht van de ziekte.

Er bestaan vier vormen van botulisme:

• Voedselbotulisme (primaire voedselvergiftiging)
• Zuigelingenbotulisme
• Wondbotulisme
• Een tot op heden nog niet geclassificeerde vorm

Botulisme en symptomen bij de mens

De meest voorkomende vorm bij de mens is voedselbotulisme. Ben je in aanraking gekomen met botuline dan duurt het soms enkele dagen voordat de symptomen zichtbaar worden. De eerste klachten ontstaan kunnen al wel na 10 tot 20 uur ontstaan. Na inhalatie van botulinetoxine in aerosolvorm kan de incubatieperiode nog korter zijn. Het gaat om de volgende klachten:

• Droge mond en keel
• (Hevige) diarree
• Misselijkheid met overgeven
• Toenemende slappe verlamming
• Benauwdheid
• Hangende oogleden
• Dubbelzien (diplopie)
• Spraakstoornissen (dysarthrie)
• Stemstoornis (dysphonie)
• Slikstoornis (dysphagie)
• Stilvallen van de darmen (constipatie)

Verloop van de aandoening

Het meest kenmerkend is dat de verlamming vaak begint bij het aangezicht doordat het de hersenzenuw treft. Deze stuurt een groep van twaalf zenuwen aan die invloed hebben op oogbewegingen, de spieren in het gezicht en de spieren die kauwen en slikken mogelijk maken. Uiterlijke kenmerken die passen bij een intredende verlamming van de hersenzenuw zijn: hangende oogleden, dubbelzien, moeite met slikken, verlies van expressie in het gezicht en spraakproblemen.

De volgende lichaamsdelen die worden aangedaan zijn de armen en benen (beginnend bij schouders en dijen en doortrekkend naar beneden). Door een verlamming van de spiergroepen betrokken bij de ademhaling kunnen problemen met de gaswisseling ontstaan. Dit resulteert in benauwdheid en in ernstige gevallen tot de opbouw van koolstofdioxide die tot coma en uiteindelijk de dood zal leiden.

Naast het somatisch zenuwstelsel (ook wel willekeurig zenuwstelsel) wordt ook het viscerale of autonome zenuwstelsel aangedaan. Dit kan leiden tot xerostomie (droge mond en keel door tekort aan speeksel), orthostatische hypotensie (plotselinge daling van de bloeddruk) en obstipatie (verstopping van de darmen).

Infantiel botulisme

Botulisme bij de mens komt eigenlijk nog het meeste voor bij kleine kinderen. In de Verenigde Staten wordt deze diagnose jaarlijks zo'n honderd keer gesteld. Het komt voornamelijk voor bij zuigelingen jonger dan zes maanden. De oorzaak is het binnenkrijgen van sporen van de bacterie Clostridium botulinum. Dit wordt vooral aangetroffen in natuurproducten zoals honing. Bij volwassenen kan dit geen kwaad maar in het maag-darmstelsel van baby's kunnen de sporen uitgroeien tot volwaardige bacteriën. Om die reden wordt afgeraden baby's honing te geven.

Behandeling van botulisme bij de mens

Wie botulisme heeft opgelopen moet worden opgenomen in een ziekenhuis. Bij gebrek aan een volledig effectief medicijn wordt een combinatie van verschillende behandelingen toegepast. Allereerst zal geprobeerd worden om de nog in het lichaam aanwezige bacteriën te verwijderen. Dit kan gedaan worden door braken op te wekken en het gebruik van een klysma of enema. Vervolgens moet vooral uitgeziekt worden terwijl in de gaten wordt gehouden of de vochtbalans en de opname van voedingsmiddelen in orde blijft. Bij voedselbotulisme kunnen twee middelen worden ingezet om de ziekte te bestrijden. De bacteriën zijn gevoelig voor benzylpenicilline en metronidazol. Bestrijding met antibiotica is echter omstreden omdat hierdoor extra toxine kan vrijkomen die de aandoening dus kan verergeren. Bij infantiel botulisme wordt geen gebruik gemaakt van antitoxine.

Diagnose vaak verkeerd

Omdat de aandoening vrij zeldzaam is wordt nog al eens de verkeerde diagnose gesteld. Vaak wordt gedacht aan auto-immuunziekten of blootstelling aan giftige gassen. Diagnoses die gesteld worden zijn onder meer:

• Polyradiculoneuropathie (Guillain-Barré of Miller-Fisher syndroom)
• Myasthenia gravis
• Teekverlamming / Ziekte van Lyme
• Infectie van het centrale zenuwstelsel
• Beroerte / Cerebrovasculair accident (CVA)
• Vergiftiging met koolmonoxide, zenuwgas, organische fosfaten, paddenstoelen of alcohol

Mogelijk antigif tegen botulisme ontdekt

Wetenschappers van de Universiteit Utrecht zijn erin geslaagd de eigenschappen van botulinetoxine nog beter in kaart te brengen. Daarmee hebben ze een stof kunnen ontwikkelen die zenuwcellen ervan weerhoudt het gif op te nemen. Het kan daardoor niet zijn schadelijke uitwerking hebben op het lichaam. Deze ontdekking opent ook de deuren voor onderzoek naar het ontwikkelen van een middel dat mensen preventief kunnen gebruiken tegen botulinetoxine in chemische wapens. De wetenschappers hebben hierover in 2013 gepubliceerd in het toonaangevende Amerikaanse tijdschrift Nature.