Onderkoeling - snelle hulp noodzakelijk

Onze huid en organen worden door de bloedsomloop op de juiste temperatuur gehouden (rond de 37 graden). Voorwaarde hiervoor is wel dat de omgeving waarin we ons bevinden warm genoeg is. Wanneer we langere tijd worden blootgesteld aan een koudere omgeving, (koud water, of vrieskou) neemt het warmteverlies via de huid toe, waardoor de bloedsomloop wordt belemmerd en onze vitale organen niet voldoende bloed en zuurstof kunnen opnemen. In een koude omgeving, vernauwt ons lichaam automatisch de kleine bloedvaten in huid, vingers en tenen en verhoogt het de bloedtoevoer naar de vitale organen als hart en hersenen. Dat verklaart ook waarom je je vingers, tenen oren en neus het eerst voelt als je onderkoeld begint te raken. Onderkoeling is gevaarlijker dan je denkt en de overlevingskans, als je bijvoorbeeld door het ijs zakt, is beperkt. Het is dus zaak dat je snel gered wordt, voordat je zelf niets meer kunt doen om jezelf te redden.

Wanneer raak je onderkoeld?

Onderkoeld raken kan op verschillende manieren. Soms lijden mensen aan hart- en vaatziekten of andere stofwisselingsproblemen, waardoor ze hun lichaam niet effectief meer kunnen opwarmen. Dit zie je vooral bij bejaarden. Ook te vroeg geboren baby's hebben nog weleens moeite met het reguleren van hun lichaamstemperatuur.

De normaal gezonde mens raakt niet zomaar onderkoeld. Zijn lichaamstemperatuur schommelt tussen de 36 en 37,5 graden.
Zelfs bij blootstelling aan bijzonder koud weer, vormt het gevaar voor onderkoeling niet echt een probleem, mits je ervoor zorgt dat oren, neus, handen en voeten goed beschermd zijn. Een warme muts, sjaal, goede handschoenen en met bont gevoerde schoenen, voorkomen dat deze lichaamsdelen koud worden. Ook voldoende eten en drinken kan van invloed zijn, dat houdt immers de stofwisseling gaande.

Wanneer je echter onbedoeld te water raakt, doordat je bijvoorbeeld door het ijs zakt, verkeer je meteen in reëel gevaar. Het water waarin je terecht komt, is immers ijskoud, dus is het zaak hier zo snel mogelijk uit te komen en weer op te warmen. Ook als er geen ijs ligt, kun je in het water terecht komen, maar als het water koud is, kan ook dat gevaarlijk zijn. Zelfs wanneer je de zwemkunst goed beheerst, kan het zijn dat je dit niet kunt navertellen. Wanneer je ongekleed in water van 6 graden terecht komt, heb je slechts 20 minuten overlevingskans. Je kunt maximaal 200 meter zwemmen en na twee minuten zijn je handen en voeten doof, gevoelloos en stijf geworden. Water geleidt warmte 20 tot 25 keer beter dan de buitenlucht. Dat betekent dat je in het water dus 20 tot 25 keer zo snel afkoelt als daarbuiten.

Overlevingskans als je gekleed te water raakt

Er is een verschil tussen naakt (met zwempak) of gekleed te water raken. Kleren zorgen ervoor dat je de lichaamswarmte iets minder snel kwijtraakt. Let wel: zodra je met natte kleren het water uitkomt, moet je natuurlijk wel zo snel mogelijk iets droogs en warms aantrekken, omdat je anders nog sneller afkoelt. Alleen in het water houden kleren het afkoelingsproces een (klein) beetje tegen:

• watertemperatuur 0 graden = 9 minuten overlevingskans
• watertemperatuur 5 graden = 1 uur overlevingskans (naakt dus 20 minuten!)
• watertemperatuur 10 graden = 1 uur en 45 minuten overlevingskans

Wat gebeurt er bij onderkoeling?

Een lichaam kan prima functioneren als de omgevingstemperatuur 15 graden kouder is dan de inwendige temperatuur. Bij onderkoeling (en zeker als iemand in koud water terecht komt) is de omgevingstemperatuur fors kouder dan de inwendige. Het lichaam gaat dan eerst proberen de vitale organen warm te houden, totdat ook dit niet meer lukt en de inwendige lichaamstemperatuur gaat dalen. We onderscheiden hierbij 3 fases.

1. De responsieve fase ( 35 tot 32 graden)

In deze fase is het slachtoffer nog goed bij kennis. Hij ervaart dat hij het koud heeft en probeert van alles om zichzelf warm te houden. Wanneer hij te water is geraakt probeert hij misschien naar de kant te zwemmen, al kan dit heel gevaarlijk zijn, zeker als het water koud is. Door te bewegen neemt het warmteverlies, door stroming van het water langs het lichaam, namelijk nog sneller toe. Wanneer bij een watertemperatuur van minder dan 10 graden, de kant meer dan 500 meter ver weg is, ben je feitelijk kansloos. Als er een boei of i.d. in het water ligt, kun je beter in foetushouding aan deze boei gaan hangen, al heeft dit alleen zin als je snel uit het water gered kunt worden.

De kenmerken van de responsieve fase zijn:

• Aanvankelijk alert - proberen jezelf warm te houden
• Later verward, vertraagd en (soms) agressief
• Vermoeidheid, zwakte
• Koude ledematen doen pijn
• Versnelde pols en verhoogde bloeddruk
• Versnelde ademhaling
• Rillen
• Bleke, koude huid

2. De vertragingsfase (32 tot 30 graden)

Wanneer iemand in koud water terecht komt en dreigt te verdrinken, kan dit (water) vreemd genoeg ook levensreddend zijn. Dit omdat er in een koude omgeving minder bloed naar de vitale organen gaat, waardoor het langer duurt voordat ze definitief afsterven. De reden dat iemand in warm water sneller verdrinkt, is omdat warme organen sneller afsterven. Hersenen bijvoorbeeld kunnen in warme omstandigheden slechts een paar minuten zonder zuurstof, terwijl dat in een koude omgeving wel vijf minuten het geval kan zijn. Dit heeft alles te maken met de duikreflex. Deze wordt opgeroepen door de inwerking van koud water en leidt tot vertraging van de hartslag, verlaging van bloedtoevoer naar handen en voeten en verhoging van de bloedtoevoer naar hersenen en hart. Daarbij komt dat deze lichaamsdelen minder zuurstof nodig hebben dan warme weefsels, omdat ze in koud water liggen (en kouder worden).

Helaas gaat het hierbij maar om enkele (extra) minuten. De vertragingsfase als het gaat om onderkoeling, wil zoveel zeggen als dat de lichaamsfuncties vertragen en afnemen, waardoor een levensbedreigende situatie ontstaat:

• Slachtoffer is afwezig en gedesoriënteerd
• Voelt geen pijn meer
• Stopt met rillen
• Lichaamsfuncties gaan hard achteruit
• Ziet en hoort slecht
• Heeft soms hallucinaties
• Heeft wijde pupillen die weinig reageren op licht
• Vertoont een afname van reflexen.

3. De koudbloedige fase (minder dan 30 graden)

De koudbloedige fase is zonder meer levensbedreigend als er nu niet snel hulp komt. Het slachtoffer gaat het bewustzijn verliezen, wat zeker in water een direct gevaar is. Hoewel het slachtoffer in eerste instantie schijndood kan zijn (door opwarming en reanimatie nog wel tot leven gewekt kan worden), treedt bij een lichaamstemperatuur van 27 tot 24 graden onherroepelijk de dood in.

Kenmerken van de koudbloedige fase:

• Bewusteloosheid
• Langzame ademhaling
• Lage bloeddruk
• Trage of afwezige pols die wijst op hartfalen
• Shock.

Behandeling

Voor de behandeling van een onderkoeld slachtoffer, is het heel belangrijk in welke fase van onderkoeling hij zich bevindt.
In de responsieve fase is iemand nog goed aanspreekbaar. Wat helpt is hem naar een warme omgeving toe brengen. Geef hem warme kleren of een warme deken of zet hem bij het haardvuur om op te warmen. Wat ook helpt is iemand warme dranken laten drinken en iets te laten eten. Het rillen kost veel energie, die ook weer aangevuld moet worden.
Soms kan het ook helpen een slachtoffer warm te maken met andermans lichaamswarmte. (tegen iemand aan gaan liggen).

Let op!

Veel mensen maken de fout te denken dat een slachtoffer van onderkoeling het zo snel mogelijk warm moet hebben. Zo werkt het echter niet. Wanneer je het slachtoffer onder de douche zet, moet het water in eerste instantie niet zo warm zijn. Het lichaam moet namelijk van binnen uit weer opwarmen en dat is een langzaam proces.
Iemand die bewusteloos is, moet je nooit eten of drinken geven!

Wanneer iemand ernstig onderkoeld is, moet voorzichtigheid betracht worden. Te snel opwarmen kan zelfs dodelijk zijn! Wanneer hulpverleners een slachtoffer inpakken in speciaal daarvoor gemaakte dekens, pakken ze de ledematen altijd apart in. Dit omdat het lichaam er tijdens de afkoeling voor gezorgd heeft dat de vitale organen (veel) warmer bleven dan bijvoorbeeld de handen of voeten. Wanneer een lichaam te snel wordt opgewarmd kan de zogenaamde 'reddingsdood' intreden. Dit gebeurt doordat het sterk afgekoelde bloed uit de ledematen zich dan vermengt met het veel warmere bloed van de vitale organen. Het bloed in die organen kan hierdoor zo ver afkoelen, dat de temperatuur van deze organen alsnog onder de kritieke overlevingsgrens terecht komt. Het slachtoffer sterft dan alsnog

Wanneer iemand de vertragingsfase al bereikt heeft, is medische hulp noodzakelijk. Actief opwarmen is eigenlijk alleen verantwoord in de responsieve fase, al kan het moeilijk zijn, goed te zien in welke fase iemand zich bevindt. Wanneer iemand in de koudbloedige fase terecht is gekomen en soms al schijndood is, is reanimatie noodzakelijk