Screenreaders: Computergebruik voor blinden en slechtzienden

Schermuitleesprogramma's, ook bekend als "screenreaders" of "schermlezers," zijn softwareprogramma's waarmee blinde of slechtziende computergebruikers de tekst op een computerscherm kunnen uitlezen. Het uitlezen gebeurt via een spraakprogramma (spraaksynthesizer) en/of een brailleleesregel. Een schermuitleesprogramma fungeert als een interface tussen het besturingssysteem van de computer, de toepassingen en de gebruiker, en maakt moderne technologie toegankelijk voor mensen met visuele beperkingen.

• Functies van schermuitleesprogramma’s
• Aanschaf van een screenreader
• Besturingssysteem
• Brailleleesregel
• Computertoepassingen
• Sneltoetsen
• Vergroting
• Voorbeelden van schermlezers voor blinden en slechtzienden
• COBRA
• Dolphin Supernova
• Hal
• JAWS (Job Access with Speech) voor Windows
• Lunar en LunarPlus
• MAGic
• NVDA (Non Visual Desktop Access)
• Window-Eyes
• ZoomText
• Toekomstige ontwikkelingen en trends

Functies van schermuitleesprogramma’s

Met behulp van diverse commando's op het toetsenbord of de brailleleesregel kan de gebruiker navigeren door de inhoud van het scherm. De schermlezer geeft alle wijzigingen op het scherm weer en biedt informatie over wat er op het scherm te vinden is. Zo kan de blinde of slechtziende gebruiker commando's geven om het scherm uit te lezen, een woord te spellen, de locatie van de cursor te melden, enzovoort. Geavanceerde functies zijn ook mogelijk, zoals het lokaliseren van tekst in een bepaalde kleur, het uitlezen van vooraf aangewezen schermdelen, het uitlezen van gemarkeerde tekst, en het uitlezen van de actieve keuze in een menu. Dankzij deze functies kunnen blinde en slechtziende computergebruikers effectief werken met tekstverwerkers, e-mailprogramma’s, internetbrowsers en rekenbladen (spreadsheets) met een screenreader. Anno augustus 2024 zijn deze programma’s steeds verder ontwikkeld, zodat werken met een computer geen obstakel hoeft te vormen voor mensen met een visuele beperking.

Aanschaf van een screenreader

Bij de aanschaf van een schermuitleesprogramma is het essentieel om grondig onderzoek te doen of advies in te winnen bij een blindennazorgorganisatie, low-vision centrum, of revalidatiecentrum. Onafhankelijk hulpmiddelenadvies is belangrijk om de meest geschikte schermlezer te kiezen, afgestemd op de behoeften van de blinde of slechtziende persoon. Het kan nuttig zijn om naar een opendeurdag of beurs over hulpmiddelen te gaan, zoals de tweejaarlijkse Ziezo-beurs, waar gebruikers de kans krijgen om te werken met verschillende schermlezers. Ook kan het nuttig zijn om thuis een demoversie van één of meer schermlezers uit te testen. Dit kan bijvoorbeeld door te zoeken op termen zoals "demoversie schermlezer" of "demoversie schermuitleesprogramma." Bij het testen van deze programma's is het goed om op de volgende aspecten te letten:

Besturingssysteem

De compatibiliteit van het schermuitleesprogramma met het besturingssysteem van de computer is cruciaal. De meest recente versies van besturingssystemen werken namelijk niet altijd goed samen met een ouder schermuitleesprogramma. Bij de uitrol van updates voor het besturingssysteem is het soms beter om even te wachten, omdat de schermuitleesprogramma's niet altijd direct compatibel zijn met nieuwe updates.

Brailleleesregel

Niet elk schermuitleesprogramma werkt samen met elke brailleleesregel. Hoewel er vaak configuratiebestanden beschikbaar zijn, is het belangrijk om de compatibiliteit vooraf te controleren om te zorgen dat het schermuitleesprogramma goed werkt met de specifieke brailleleesregel die de gebruiker wil gebruiken.

Computertoepassingen

Het is belangrijk om na te gaan of het schermuitleesprogramma goed werkt met de programma's die de gebruiker wil gebruiken. Sommige schermuitleesprogramma’s kunnen bepaalde visuele informatie niet goed omzetten, waardoor deze verborgen blijft voor de visueel gehandicapte gebruiker. Dit probleem treedt vooral op bij sterk visuele programma's die minder gebruikelijk zijn in een beroeps- of schoolomgeving. De meeste screenreaders bieden echter uitstekende ondersteuning voor de meest gebruikte toepassingen, zoals Microsoft Office en webtoegang.

Sneltoetsen

De mogelijkheid om sneltoetsen aan te passen is een waardevolle functie, vooral voor gebruikers die het gemakkelijker vinden om eenvoudige en makkelijk te onthouden sneltoetsen te gebruiken.

Vergroting

Voor slechtzienden is het essentieel om de vergrotingsopties en instellingen van het programma te onderzoeken. Sommige gebruikers hebben baat bij vergroting van de tekst of het werken met omgekeerde kleuren voor beter zicht.

Voorbeelden van schermlezers voor blinden en slechtzienden

Schermuitleesprogramma's zijn beschikbaar voor computers met verschillende besturingssystemen, zoals Linux, Windows en Mac. Elk schermuitleesprogramma heeft zijn eigen commandostructuur en ondersteunt diverse spraaksynthesizers. De prijzen variëren van gratis tot meer dan 1.000 euro. Hier zijn enkele schermuitleesprogramma’s die beschikbaar zijn in België en Nederland:

COBRA

COBRA is een schermlezer die werkt op een computer. COBRA Zoom biedt vergroting van letters en spraakweergave, terwijl COBRA Braille spraak- en brailleondersteuning biedt. COBRA Pro combineert alle drie: vergroting, spraak en braille. Dit is vooral handig voor slechtziende personen die nog in staat zijn om tekst of foto’s gedeeltelijk met hun ogen te bekijken, maar die verder vertrouwen op spraak en/of braille. COBRA wordt verdeeld door Baum, een Duits bedrijf.

Dolphin Supernova

Vaste software
Supernova is een schermuitleesprogramma beschikbaar in vier versies:

• Vergroting (Supernova Vergroting, tot 32x)
• Vergroting met beperkte spraak (Supernova Vergroting & Spraak, soms ook bekend als "Dolphin Guide")
• Vergroting, spraak en braille (Supernova Pro)
• Spraak en braille (Dolphin Schermlezer)

Mobiele software: Dolphin Pen
Met een USB-stick kan de gebruiker het Dolphin-schermuitleesprogramma op elke computer laten draaien. De Dolphin Pen wordt aangesloten op een USB-poort, waarna de software automatisch op het apparaat wordt geïnstalleerd. Na gebruik wordt de software automatisch verwijderd wanneer de Dolphin Pen uit de computer wordt gehaald.

Hal

Hal is een schermlezer die ondersteuning biedt voor spraak en braille. Het werkt met verschillende computerprogramma's en heeft hiervoor aparte configuratiebestanden beschikbaar. Hal ondersteunt ook meerdere spraaksynthesizers.

JAWS (Job Access with Speech) voor Windows

JAWS is een wereldwijd bekende schermlezer die tekst en onderdelen van het Windows-besturingssysteem omzet in synthetische spraak en deze ook toegankelijk maakt voor brailleleesregels. Hierdoor hebben blinde en slechtziende gebruikers toegang tot Windows-computersystemen. Diverse configuratiebestanden zijn beschikbaar om de werking van JAWS aan te passen aan de behoeften van de gebruiker.

Lunar en LunarPlus

Lunar biedt vergroting voor Windows en Windows-toepassingen, zoals tekstverwerking, rekenbladen, internet en e-mail. LunarPlus biedt dezelfde vergroting, maar heeft daarnaast ook spraakondersteuning.

MAGic

MAGic is een hulpmiddel voor slechtziende of blinde gebruikers, waarmee schermen of schermdelen kunnen worden vergroot (tot 36x). Het programma biedt ook opties om verblinding te voorkomen, het contrast te verhogen, en het scherm eenvoudig te kunnen volgen met de cursor. MAGic heeft standaard spraakondersteuning.

NVDA (Non Visual Desktop Access)

NVDA is een gratis open-source schermuitleesprogramma voor Windows. Het is populair onder blinden en slechtzienden en maakt gebruik van de eSpeak spraaksynthesizer, evenals SAPI 4 en SAPI 5 synthesizers.

Window-Eyes

Window-Eyes is een schermlezer die onderdelen van het Windows-besturingssysteem omzet in synthetische spraak en ook ondersteuning biedt voor braille, waardoor Windows-systemen toegankelijk worden voor blinden en slechtzienden.

ZoomText

ZoomText is beschikbaar in verschillende versies. ZoomText Mac is speciaal ontworpen voor Mac-gebruikers en biedt vergroting. ZoomText Express is nuttig voor mensen die slechts milde vergroting nodig hebben (tot 2x). ZoomText Vergroting is gespecialiseerd in vergroting (tot 36x) en biedt tal van instellingen voor helderheid, contrast, kleur, en cursors. Er is ook een versie met spraakondersteuning beschikbaar (ZoomText Vergroting & Spraak).

Toekomstige ontwikkelingen en trends

Anno augustus 2024 zien we dat de technologie voor schermuitleesprogramma's voortdurend evolueert. Nieuwe ontwikkelingen richten zich op verbeterde compatibiliteit met opkomende technologieën zoals kunstmatige intelligentie en machine learning, die kunnen helpen om complexere visuele informatie beter te interpreteren. Ook wordt er gewerkt aan cloudgebaseerde oplossingen die schermlezers toegankelijker maken voor gebruikers op verschillende apparaten, zoals tablets en smartphones. Innovaties in spraaksynthesizers zorgen daarnaast voor natuurlijker klinkende stemmen en verbeterde taalondersteuning.

Lees verder

• Brailleleesregel voor (zwaar) slechtzienden en blinden
• Hoe werk je met de computer als je niet (goed) meer ziet?