Screenreaders: Computergebruik voor blinden en slechtzienden

Schermuitleesprogramma’s, ook gekend als “screenreaders” of “schermlezers” zijn softwareprogramma’s waarmee blinde of slechtziende computergebruikers de tekst kunnen uitlezen die is weergegeven op een computerscherm. Het uitlezen zelf gebeurt via een spraakprogramma (spraaksynthesizer) en/of een brailleleesregel. Een schermuitleesprogramma is als het ware de interface tussen het besturingssysteem van de computer, de toepassingen en de gebruiker.

• Functies schermuitleesprogramma
• Aanschaf screenreader
• Besturingssysteem
• Brailleleesregel
• Computertoepassingen
• Sneltoetsen
• Vergroting
• Voorbeelden schermlezers voor blinden en slechtzienden
• COBRA
• Dolphin Supernova
• Hal
• JAWS (Job Access met Speech) voor Windows
• Lunar en Lunar Plus
• MAGic
• NVDA (Non Visual Desktop Access)
• Window-Eyes
• ZoomText

Functies schermuitleesprogramma

De gebruiker is met behulp van diverse commando’s op het toetsenbord of de brailleleesregel in staat om te navigeren. De schermlezer geeft alle wijzigingen op het scherm weer en geeft informatie over datgene wat op het scherm te vinden is. Zo is de blinde of slechtziende gebruiker in staat om commando’s te geven om het scherm uit te lezen, een woord te spellen, de locatie van de cursor te melden enzovoort. Bovendien zijn geavanceerde functies mogelijk, bijvoorbeeld het lokaliseren van tekst in een bepaalde kleur, het uitlezen van vooraf aangewezen schermdelen, het uitlezen van gemarkeerde tekst, het uitlezen van de actieve keuze in een menu enzovoort. Zo zijn blinde en slechtziende computergebruikers prima in staat om de spellingcontrole in een tekstverwerker te gebruiken, of de cellen van een rekenblad (spreadsheat) uit te lezen met een screenreader. Het werken met de computer hoeft daarom geen obstakel te vormen.

Aanschaf screenreader

Bij de aanschaf van een schermuitleesprogramma, is het belangrijk om zich vooraf te verdiepen of navraag te doen bij een blindennazorgwerk, low-vision centrum en/of revalidatiecentrum. Onafhankelijk hulpmiddelenadvies is wel belangrijk om zo de meest geschikte schermlezer aan te schaffen die past bij de behoeften van de blinde of slechtziende persoon. Eventueel is het zelfs nuttig om naar een opendeurdag of beurs rond hulpmiddelen te gaan, zoals de tweejaarlijkse Ziezo-beurs, en op deze evenementen even te werken met een computer waarop een screenreader staat. Een andere mogelijkheid is om thuis reeds een demoversie uit te testen van één of meer schermlezers. Dit kan bijvoorbeeld door in de zoekrobot Google "demoversie schermlezer" (zonder aanhalingstekens) of "demoversie schermuitleesprogramma" in te typen. Bij het testen van dergelijke programma's, is het goed om volgende zaken na te gaan:

Besturingssysteem

De compatibiliteit van het schermuitleesprogramma met het besturingssysteem van de computer is één van de belangrijkste zaken die nodig zijn alvorens tot een aanschaf over te gaan. De meest recente versies van het besturingssysteem werken namelijk (nog) niet altijd goed samen met een (verouderd) schermuitleesprogramma. Wanneer een update van een besturingssysteem beschikbaar is, is het niet altijd aangewezen om deze update uit te voeren omdat het schermuitleesprogramma daarmee (nog) niet altijd overweg kan.

Brailleleesregel

De compatibiliteit met de brailleleesregel. Niet elk schermuitleesprogramma werkt samen met elk type brailleleesregel, hoewel hiervoor wel vaak (doch niet altijd) configuratiebestanden beschikbaar zijn.

Computertoepassingen

Werkt het schermuitleesprogramma goed samen met de programma’s die de computergebruiker wenst te benutten? Sommige schermuitleesprogramma's zetten bepaalde informatie niet om waardoor dit verborgen blijft voor de visueel gehandicapte gebruiker. Dit betreft vooral sterk visuele programma's in een beroeps- of schoolsetting die minder gebruikelijk zijn. De meeste screenreaders bieden namelijk ook voor de meest gebruikte toepassingen (zoals Microsoft Office) een prima ondersteuning.

Sneltoetsen

De mogelijkheid om sneltoetsen te veranderen is steeds een meerwaarde. Daarnaast is het voor sommige visueel beperkten makkelijker wanneer de sneltoetsen eenvoudig in gebruik zijn (makkelijk te onthouden).

Vergroting

De vergrotingsopties en instellingen van het programma (zoals het werken met omgekeerde kleuren) moeten slechtzienden zeker nagaan.

Voorbeelden schermlezers voor blinden en slechtzienden

Schermuitleesprogramma’s zijn beschikbaar voor gebruik met computers met diverse besturingssystemen, zoals Linux, Windows en Mac. Elk schermuitleesprogramma bevat een andere commandostructuur, en ondersteunt tal van spraaksynthesizers. De prijzen variëren van gratis tot meer dan 1.000 euro. Een handvol schermuitleesprogramma’s is beschikbaar in België en Nederland.

COBRA

COBRA is een screenreader die werkt op een computer. COBRA Zoom vergroot letters en biedt spraakweergave. Spraak- en brailleondersteuning is verkrijgbaar via COBRA Braille. Tot slot omvat COBRA Pro zowel vergroting, spraak als braille. Sommige (zwaar) slechtziende personen zijn namelijk nog wel in staat om bepaalde tekst of foto’s (kort) met de ogen te bekijken, maar gebruiken verder spraak en/of braille. De verdeler van Cobra is Baum, een Duits bedrijf.

Dolphin Supernova

Vaste software
Supernova is een schermuitleesprogramma die beschikbaar is in vier verschillende versies:

• Vergroting (Supernova Vergroting, tot 32x)
• Vergroting met beperkte spraak (Supernova Vergroting & Spraak, soms ook gekend als “Dolphin Guide”)
• Vergroting, spraak en braille (Supernova Pro)
• Spraak en braille (Dolphin Schermlezer)

Mobiele software: Dolphin Pen
Via een USB-stick zijn gebruikers in staat om het Dolphin-schermuitleesprogramma op elke computer te laten draaien. De Dolphin-pen sluit de gebruiker aan op een USB-poort. Daarna gebeurt automatisch de software-installatie op het apparaat. Indien de gebruiker klaar is met het werken op de computer, wordt de software automatisch van de computer verwijderd wanneer de gebruiker de Dolphin Pen uit de computer verwijdert.

Hal

Hal is een schermlezer die ondersteuning voor spraak en braille biedt. Hal werkt samen met tal van programma’s op de computer en heeft hiervoor aparte configuratiebestanden beschikbaar. Hal ondersteunt een aantal spraaksynthesizers.

JAWS (Job Access met Speech) voor Windows

JAWS converteert tekst en onderdelen van het Windows-besturingssysteem in synthetische spraak en zet deze om voor de brailleleesregel, waardoor de blinde of slechtziende gebruiker toegang heeft tot Windows-computersystemen. Ook hierbij zijn diverse configuratiebestanden meegeleverd. JAWS is wereldwijd de bekendste en meest gebruikte schermlezer en is van Amerikaanse makelij.

Lunar en Lunar Plus

Lunar biedt vergroting voor Windows en Windows-toepassingen, zoals tekstverwerking, rekenbladen, internet en e-mail. LunarPlus heeft net als zijn zusje vergroting aan boord voor Windows en Windows-toepassingen, maar biedt daarnaast ook nog spraak.

MAGic

Met MAGic is een slechtziende of blinde gebruiker in staat om het scherm of schermdelen te vergroten (1x tot 36x). Daarnaast zijn tal van opties beschikbaar om verblinding te voorkomen, het contrast te verhogen en het scherm makkelijk te kunnen volgen met de cursor. MAGic heeft Teves standaard spraak aan boord.

NVDA (Non Visual Desktop Access)

NVDA is een gratis open-source schermuitleesprogramma voor Windows, dat veel blinden en slechtzienden gebruiken. NVDA maakt gebruik van de eSpeak spraaksynthesizer en SAPI 4 en SAPI 5 synthesizers.

Window-Eyes

Window-Eyes zet onderdelen van het Windows-besturingssysteem om in synthetische spraak en biedt tevens ondersteuning voor braille, waardoor de computersystemen met Windows geen geheim meer vormen voor blinden en slechtzienden.

ZoomText

ZoomText is beschikbaar in tal van versies. ZoomText Mac is speciaal ontworpen voor Mac-gebruikers en biedt vergroting aan. ZoomText Express is nuttig voor personen die slechts milde vergroting (tot 2x) nodig hebben. ZoomText Vergroting is vooral gespecialiseerd in vergroting (tot 36x) en heeft tal van vergrotingsvenstertypes, instellingen voor helderheid, contrast, kleur, cursors, … aan boord. Daarnaast is ook een ZoomText-versie met spraak beschikbaar (ZoomText Vergroting & Spraak).

Lees verder

• Brailleleesregel voor (zwaar) slechtzienden en blinden
• Hoe werk je met de computer als je niet (goed) meer ziet?