Meningitis: Hersenvliesontsteking met hoofdpijn & stijve nek

De meningen – de medische term voor hersen- of ruggenmergvliezen – dienen als beschermend effect voor de hersenen. Door een infectie of door andere oorzaken ontstaat soms een ontsteking van deze beschermende membranen. Door de zwelling van het hersenweefsel krijgt het hersenweefsel onvoldoende bloed en zuurstof. De karakteristieke symptomen van meningitis zijn een stijve nek, ernstige hoofdpijn en koorts. De behandeling is afhankelijk van de oorzaak van de hersenvliesontsteking. Soms zet de arts gewoon pijnstillers in terwijl andere vormen onmiddellijk een ziekenhuisopname met medicatietoediening vereisen. Bij meningitis zijn de vooruitzichten tot slot variabel omdat deze eveneens afhangen van de precieze etiologie van de hersenaandoening.

• Soort: Infectieuze meningitis
• Soort: Niet-infectieuze meningitis
• Risicofactoren
• Symptomen: Hoofdpijn, koorts en een stijve nek
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling meningitis
• Prognose ontsteking van hersen- of ruggenmergvliezen
• Preventie
• Complicaties hersenvliesontsteking

Soort: Infectieuze meningitis

Infectieuze meningitis is geclassificeerd als virale, bacteriële, schimmel- of parasitaire meningitis, afhankelijk van het type organisme dat de infectie veroorzaakt. De verspreiding van de virussen en bacteriën die meningitis veroorzaken, gebeurt door het hoesten, niezen, zoenen en het delen van gebruiksvoorwerpen, bestek en tandenborstels. Meestal verspreiden mensen de infectie zonder zelf ziek te zijn.

Virale meningitis

Virale meningitis (aseptische meningitis) is de meest voorkomende vorm die vooral voorkomt bij mensen jonger dan dertig jaar. Deze vorm is zelden dodelijk en verdwijnt meestal met de behandeling. Meningitis ontwikkelt zich bij minder dan 1 op 1000 mensen die geïnfecteerd zijn met één van de virussen geassocieerd met de aandoening. Mogelijk geassocieerde virussen zijn het herpesvirus (veroorzaakt onder andere een koortslip en genitale herpes), het West-Nijlvirus (infectie, meestal zonder tekenen, soms met neurologische problemen), het hiv-virus, het bofvirus, het enterovirus (virale infectie met griepachtige symptomen), … Ook virale hepatitis E resulteert mogelijk in een ontsteking van de hersen- of ruggenmergvliezen. Veelal verschijnt virale meningitis in de late zomer of vroege herfst.

Bacteriële meningitis

Bacteriële meningitis is vaak ernstig en is een potentiële medische noodsituatie. Indien onbehandeld is bacteriële meningitis fataal of leidt dit tot ernstige chronische complicaties. Omdat bacteriële meningitis snel evolueert, is het belangrijk om de bacteriën te identificeren en zo snel mogelijk met een antibiotische behandeling te starten. Een bacteriële infectie in de oren, de mond of de sinussen verspreidt zich mogelijk naar de hersenen en het ruggenmerg. Sommige soorten bacteriën zijn verspreidbaar via de afscheiding uit de mond en neus.

Fungale meningitis

Fungale meningitis ontwikkelt zich bij patiënten met een verzwakt immuunsysteem, zoals bijvoorbeeld hiv/aids, lupus, diabetes mellitus. Fungale meningitis gebeurt in tien procent van de patiënten met AIDS. De organismen Cryptococcus neoformans (cryptokokkenmeningitis) en Candida albicans (candidiasis) zijn vaak de oorzaak van fungale meningitis. Parasitaire meningitis komt vaker voor in onderontwikkelde landen en is vaak het gevolg van parasieten die zich in besmet water, voedsel en de bodem bevinden.

Soort: Niet-infectieuze meningitis

In zeldzame gevallen is meningitis niet-infectieus, omdat dit te wijten is aan

• bepaalde geneesmiddelen zoals het bof), mazelen- en rodehond-vaccin, immunoglobuline, levamisol (ergamisole), metronidazole (flagyl) en niet-steroïdale anti-inflammatoire geneesmiddelen (bijvoorbeeld ibuprofen, diclofenac, naproxen)
• een hersenoperatie
• een hoofdwonde
• kanker
• sarcoïdose (aandoening aan ogen, logen, zenuwstelsel en huid)
• systemische lupus erythematosus (lupus)

Risicofactoren

De primaire risicofactor voor meningitis is een onderdrukt immuunsysteem, wat veroorzaakt is door bijvoorbeeld:

• aandoeningen zoals hiv/aids, kanker of diabetes
• alcoholisme
• auto-immuunziekten zoals lupus
• een verwijdering van de milt (splenectomie)
• een verzwakt immuunsysteem
• een zwangerschap (dit verhoogt het risico op listeriose, een bacteriële infectie die ook in staat is om meningitis te veroorzaken)
• het gebruik van bepaalde immunosuppressiva (bijvoorbeeld corticosteroïden, chemotherapie)
• hoofd- en hersenchirurgie
• intraveneus drugsgebruik
• leven en werken met grote groepen mensen (bijvoorbeeld militaire bases, kinderopvang)
• niet gevaccineerd zijn voor bof, Haemophilus influenzae type B en vaccins tegen een pneumokokkeninfectie (infectie veroorzaakt door pneumokokkenbacterie)
• roken
• tumoren
• wonen in een grote groep

Symptomen: Hoofdpijn, koorts en een stijve nek

De symptomen van bacteriële meningitis ontwikkelen zich veelal acuut binnen enkele uren tot maximaal twee à drie weken nadat de bacteriën in het lichaam zijn binnengekomen. Acute bacteriële meningitis vereist onmiddellijke medische aandacht. Virale meningitis start plotseling of binnen dagen of weken, afhankelijk van het soort virus en de algemene gezondheid van de patiënt.

Kenmerkende symptomen van zowel virale als bacteriële meningitis zijn een stijve nek, nekpijn, hoofdpijn (vaak in de vorm van 'donderslaghoofdpijn' of soms ochtendhoofdpijn) en koorts. Sommige patiënten symptomen voordat dat echte tekenen van meningitis optreden. Deze omvatten hoesten, een loopneus encongestie (verstopte sinussen).

Andere symptomen

Andere symptomen waarmee een patiënt met meningitis zich presenteert, ontwikkelen zich in een willekeurige volgorde. Ook zijn niet alle symptomen zichtbaar en de ernst is hierbij ook variabel.

Andere tekenen van meningitis zijn:

• aanhoudend hikken
• abnormaal vernauwde pupillen (miosis)
• agitatie (rusteloosheid)
• bewustzijnsverlies of een verminderde alertheid
• bolling van de zachte plekken (fontanellen) in het hoofd veroorzaakt door een verhoogde druk in de schedel (intracraniële druk)
• een bleke, gevlekte huid
• een gebrek aan energie (lethargie)
• een ongebruikelijke houding, met het hoofd en de nek naar achteren gebogen (opisthotonos)
• een stijve nek
• een verminderde eetlust en minder dorst
• een versnelde ademhaling (tachypneu)
• een ziek gevoel
• eenzijdig gehoorverlies of bilateraal gehoorverlies (aan beide oren)
• epileptische aanvallen
• gevoeligheid voor licht (fotofobie)
• hoofdpijn (ernstig)
• een huiduitslag (meestal in de buurt van de oksels en op de handen en voeten) als gevolg van bloedingen in de huid
• koorts (zeer hoog bij bacteriële meningitis)
• koude handen en voeten
• loomheid
• misselijkheid en braken
• pijnlijke spieren (spierpijn) en gewrichten (gewrichtspijn)
• prikkelbaarheid (vooral bij kinderen)
• rillingen
• schril en ook meer huilen
• slaperigheid
• verminderde activiteit
• verwardheid
• voedingsproblemen bij zuigelingen

Diagnose en onderzoeken

Een snelle hartslag (tachycardie), koorts, gedragsveranderingen en een stijve nek zijn typische symptomen die wijzen op meningitis bij een klinisch onderzoek. De arts weet echter aan de hand van de symptomen niet aan welke vorm van meningitis de patiënt lijdt en daarom zijn verdere onderzoeken vereist met als doel om een zo effectief mogelijke behandeling in te zetten.

Diagnostisch onderzoek
De arts voert een lumbale punctie (ruggenprik) uit en onderzoekt dan onder de microscoop het ruggenmerg om te kijken wat de oorzaak is van de ontsteking. Daarnaast is een bloedkweek nodig. De arts zet tevens beeldvormende onderzoeken in bij meningitis zoals een röntgenfoto van de borstkas (thoraxfoto), en een CT-scan en MRI-scan van het hoofd.

Behandeling meningitis

Bacteriële meningitis

Een ziekenhuisopname is vereist voor bacteriële meningitis. De patiënt krijgt in grote hoeveelheden meestal intraveneus (via een ader) antibiotica toegediend. Corticosteroïden verminderen de ontsteking en kalmerende middelen voorkomen aanvallen. Soms is ademhalingsondersteuning nodig wanneer de patiënt het bewustzijn verliest.

Virale meningitis

Virale meningitis is milder en hiervan herstelt de patiënt meestal spontaan binnen de twee weken. Bedrust, veel vochtinname en vrij verkrijgbare pijnstillers verlichten de symptomen.

Fungale meningitis

Wanneer de patiënt lijdt aan meningitis veroorzaakt door een schimmel, bijvoorbeeld bij tuberculeuze meningitis, dan zet de arts een antimycoticum (schimmelwerend geneesmiddel) in.

Andere oorzaken van meningitis

Niet-infectieuze meningitis veroorzaakt door een allergische reactie of een auto-immuunziekte behandelt de arts met corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers). In sommige gevallen is een behandeling niet nodig omdat de patiënt spontaan herstelt. Kankergerelateerde meningitis vereist therapie voor de kanker (meestal chemotherapie, radiotherapie en/of chirurgie).

Prognose ontsteking van hersen- of ruggenmergvliezen

Virale meningitis verdwijnt meestal binnen zeven tot tien dagen en is dodelijk bij minder dan één procent van de patiënten. Patiënten met meningitis veroorzaakt door Streptococcus pneumoniae en patiënten jonger dan twee jaar of ouder dan zestig jaar hebben doorgaans een slechte prognose. Bacteriële meningitis is dodelijk bij ongeveer één op de vier patiënten en dat vaak al binnen een paar uur. Een snelle behandeling met antibiotica vermindert het risico op het overlijden als gevolg van bacteriële meningitis tot minder dan vijftien procent.

Preventie

De patiënt volgt best het vaccinatieprogramma waarbij volgende vaccinaties zeker nodig zijn:

• Haemophilus influenzae type b
• BMR (bof, mazelen, rodehond)
• pneumokokken (kinderen van 2 en jonger)
• streptococcus pneumoniae
• varicella (waterpokken)

Complicaties hersenvliesontsteking

Een snelle medische behandeling vermindert het risico op hersenbeschadiging en complicaties op lange termijn waaronder:

• aanhoudende koorts
• cerebrale parese (hersenverlamming)
• coördinatie- en evenwichtsproblemen (ataxie)
• darmproblemen (bij pasgeborenen)
• een ophoping van vocht tussen de schedel en de hersenen (subdurale effusie)
• een shock
• een terugkeer van meningitis
• een verstandelijke handicap
• een waterhoofd (te veel vocht rond hersenen en ruggenmerg in schedel)
• encefalitis (hersenontsteking)
• epileptische aanvallen
• gedragswijzigingen en persoonlijkheidsveranderingen
• hartafwijkingen (bij pasgeborenen)
• het verlies van het gehoorvermogen (geheel of gedeeltelijk)
• het verlies van het gezichtsvermogen (geheel of gedeeltelijk)
• leverproblemen (bij pasgeborenen)
• misvormde ledematen (bij pasgeborenen)
• nierfalen
• ontwikkelingsproblemen
• spraakverlies (geheel of gedeeltelijk)
• syndroom van inadequate secretie van antidiuretisch hormoon (SIADH; veroorzaakt vochtophoping)
• verlamming (gedeeltelijk of volledig)
• verspreide intravasculaire coagulatie (DIC, bloedstollingsstoornis)

Ook komen patiënten soms te overlijden als gevolg van meningitis.

Lees verder

• Meningokokkenmeningitis: Bacteriële hersenvliesontsteking
• Pneumokokkenmeningitis: Hersenvliesontsteking door bacterie
• Huiduitslag bij meningitis (hersenvliesontsteking)
• Meningokokkenziekte: Sepsis en meningitis door bacteriën