Meningitis: Hersenvliesontsteking met hoofdpijn & stijve nek

De meningen – de medische term voor hersen- of ruggenmergvliezen – dienen als beschermend effect voor de hersenen. Door een infectie of door andere oorzaken ontstaat soms een ontsteking van deze beschermende membranen. Door de zwelling van het hersenweefsel krijgt het hersenweefsel onvoldoende bloed en zuurstof. De karakteristieke symptomen van meningitis zijn een stijve nek, ernstige hoofdpijn en koorts. De behandeling is afhankelijk van de oorzaak van de hersenvliesontsteking. Soms zet de arts gewoon pijnstillers in, terwijl andere vormen onmiddellijk een ziekenhuisopname met medicatietoediening vereisen. Bij meningitis zijn de vooruitzichten tot slot variabel omdat deze eveneens afhangen van de precieze etiologie van de hersenaandoening.

• Epidemiologie
• Mechanisme
• Soort: Infectieuze meningitis
• Soort: Niet-infectieuze meningitis
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Hoofdpijn, koorts en een stijve nek
• Alarmsymptomen: Snelle herkenning noodzakelijk
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling: Behandeling afhankelijk van oorzaak
• Prognose: Variabele prognose afhankelijk van oorzaak
• Complicaties: Mogelijke ernstige gevolgen
• Preventie: Vaccinaties en hygiëne

Epidemiologie

Meningitis is een ontsteking van de hersenvliezen, veroorzaakt door infecties van virale, bacteriële of schimmelachtige oorsprong. De epidemiologie van meningitis varieert afhankelijk van de veroorzaker en de regio. Het blijft wereldwijd een belangrijke oorzaak van ziekte en overlijden, vooral in ontwikkelingslanden, waar de incidentie hoger ligt vanwege beperkte toegang tot medische zorg en preventieve vaccinaties.

Incidentie en prevalentie

Meningitis komt wereldwijd voor, maar de incidentie verschilt sterk per type infectie en regio. In ontwikkelde landen komt meningitis minder vaak voor dankzij vaccinatieprogramma’s en verbeterde medische zorg. Echter, de prevalentie varieert. In sommige regio's, zoals sub-Sahara Afrika, waar de zogenaamde 'meningitisgordel' zich bevindt, komt meningitis vaker voor, vooral meningokokkeninfecties, die bekend staan om het veroorzaken van grote epidemieën. De incidentie van virale meningitis is in veel gevallen hoger dan bacteriële meningitis, vooral in warmere maanden, wanneer enterovirussen verspreid worden via fecaal-oraal contact.

Seizoensgebonden variaties

In sommige gevallen vertoont meningitis seizoensgebonden patronen. Virale meningitis, bijvoorbeeld door enterovirussen, komt vaak voor in de zomer- en herfstmaanden, wanneer het virus actief is. Bacteriële meningitis daarentegen is het hele jaar door aanwezig, maar kan pieken vertonen in bepaalde seizoenen, vooral als gevolg van uitbraken van besmettelijke bacteriën zoals meningokokken.

Bacteriële meningitis

Bacteriële meningitis, veroorzaakt door pathogenen zoals Neisseria meningitidis, Streptococcus pneumoniae en Haemophilus influenzae type b, blijft een van de belangrijkste oorzaken van ernstige ziekte en overlijden wereldwijd. Hoewel vaccins tegen sommige van deze bacteriën in veel landen beschikbaar zijn en de incidentie aanzienlijk hebben verminderd, blijft de ziekte een belangrijke bedreiging in gebieden waar vaccinaties niet routinematig worden gegeven.

Mechanisme

De pathofysiologie van meningitis verschilt afhankelijk van de aard van de infectie, maar in het algemeen begint het infectieproces wanneer pathogenen via de bloedbaan of nabijgelegen structuren de hersenvliezen bereiken en daar ontsteking veroorzaken.

Invasie van de hersenvliezen

Pathogenen, zoals bacteriën, virussen of schimmels, kunnen via de bloedbaan of via de zenuwen naar de hersenvliezen reizen. Dit proces begint vaak als een infectie in de bovenste luchtwegen, het oor of het mond- en keelholtegebied. Bij bacteriële meningitis, zoals meningokokken, wordt de infectie snel verspreid via de bloedbaan naar de hersenvliezen, waar het een inflammatoire reactie veroorzaakt.

Immuunrespons en ontsteking

De immuunrespons tegen de infectie leidt tot een ontstekingsreactie in de hersenvliezen. Dit veroorzaakt zwelling, een ophoping van vloeistoffen en een toename van witte bloedcellen. Deze ontsteking verhoogt de druk in de hersenen, wat kan leiden tot neurologische schade, coma of zelfs de dood. Bij virale meningitis, hoewel minder ernstig, kan een vergelijkbare ontstekingsreactie plaatsvinden, maar de symptomen zijn vaak milder en herstellen vaak vanzelf.

Schade door micro-organismen

Micro-organismen zoals bacteriën kunnen niet alleen ontsteking veroorzaken, maar ook toxines uitscheiden die de hersenen direct beschadigen. Bacteriën zoals Neisseria meningitidis en Streptococcus pneumoniae kunnen schade toebrengen aan de bloed-hersenbarrière, wat leidt tot verdere complicaties, zoals hersenbloeding, septische shock en orgaanfalen.

Soort: Infectieuze meningitis

Infectieuze meningitis is geclassificeerd als virale, bacteriële, schimmel- of parasitaire meningitis, afhankelijk van het type organisme dat de infectie veroorzaakt. De verspreiding van de virussen en bacteriën die meningitis veroorzaken, gebeurt door het hoesten, niezen, zoenen en het delen van gebruiksvoorwerpen, bestek en tandenborstels. Meestal verspreiden mensen de infectie zonder zelf ziek te zijn.

Virale meningitis

Virale meningitis (aseptische meningitis) is de meest voorkomende vorm die vooral voorkomt bij mensen jonger dan dertig jaar. Deze vorm is zelden dodelijk en verdwijnt meestal met de behandeling. Meningitis ontwikkelt zich bij minder dan 1 op 1000 mensen die geïnfecteerd zijn met één van de virussen geassocieerd met de aandoening. Mogelijk geassocieerde virussen zijn het herpesvirus (veroorzaakt onder andere een koortslip en genitale herpes), het West-Nijlvirus (infectie, meestal zonder tekenen, soms met neurologische problemen), het hiv-virus, het bofvirus, het enterovirus (virale infectie met griepachtige symptomen), … Ook virale hepatitis E resulteert mogelijk in een ontsteking van de hersen- of ruggenmergvliezen. Veelal verschijnt virale meningitis in de late zomer of vroege herfst.

Bacteriële meningitis

Bacteriële meningitis is vaak ernstig en is een potentiële medische noodsituatie. Indien onbehandeld is bacteriële meningitis fataal of leidt dit tot ernstige chronische complicaties. Omdat bacteriële meningitis snel evolueert, is het belangrijk om de bacteriën te identificeren en zo snel mogelijk met een antibiotische behandeling te starten. Een bacteriële infectie in de oren, de mond of de sinussen verspreidt zich mogelijk naar de hersenen en het ruggenmerg. Sommige soorten bacteriën zijn verspreidbaar via de afscheiding uit de mond en neus.

Fungale meningitis

Fungale meningitis ontwikkelt zich bij patiënten met een verzwakt immuunsysteem, zoals bijvoorbeeld hiv/aids, lupus, diabetes mellitus. Fungale meningitis gebeurt in tien procent van de patiënten met AIDS. De organismen Cryptococcus neoformans (cryptokokkenmeningitis) en Candida albicans (candidiasis) zijn vaak de oorzaak van fungale meningitis. Parasitaire meningitis komt vaker voor in onderontwikkelde landen en is vaak het gevolg van parasieten die zich in besmet water, voedsel en de bodem bevinden.

Soort: Niet-infectieuze meningitis

In zeldzame gevallen is meningitis niet-infectieus, omdat dit te wijten is aan

• bepaalde geneesmiddelen zoals het bof), mazelen- en rodehond-vaccin, immunoglobuline, levamisol (ergamisole), metronidazole (flagyl) en niet-steroïdale anti-inflammatoire geneesmiddelen (bijvoorbeeld ibuprofen, diclofenac, naproxen)
• een hersenoperatie
• een hoofdwonde
• kanker
• sarcoïdose (aandoening aan ogen, logen, zenuwstelsel en huid)
• systemische lupus erythematosus (lupus)

Risicofactoren

De primaire risicofactor voor meningitis is een onderdrukt immuunsysteem, wat veroorzaakt is door bijvoorbeeld:

• aandoeningen zoals hiv/aids, kanker of diabetes
• alcoholisme
• auto-immuunziekten zoals lupus
• een verwijdering van de milt (splenectomie)
• een verzwakt immuunsysteem
• een zwangerschap (dit verhoogt het risico op listeriose, een bacteriële infectie die ook in staat is om meningitis te veroorzaken)
• het gebruik van bepaalde immunosuppressiva (bijvoorbeeld corticosteroïden, chemotherapie)
• hoofd- en hersenchirurgie
• intraveneus drugsgebruik
• leven en werken met grote groepen mensen (bijvoorbeeld militaire bases, kinderopvang)
• niet gevaccineerd zijn voor bof, Haemophilus influenzae type B en vaccins tegen een pneumokokkeninfectie (infectie veroorzaakt door pneumokokkenbacterie)
• roken
• tumoren
• wonen in een grote groep

Risicogroepen

Naast risicofactoren zijn er ook specifieke risicogroepen die bijzonder vatbaar zijn voor meningitis. Deze groepen lopen een verhoogd risico vanwege hun gezondheidstoestand, leeftijd of andere omgevingsfactoren.

Baby's en kleine kinderen

Baby's, vooral pasgeborenen, hebben een hoger risico op meningitis, vooral door infecties met bacteriën zoals Streptococcus agalactiae, Escherichia coli of Listeria monocytogenes. Dit komt door hun onvolgroeide immuunsysteem en de kwetsbaarheid van de hersenvliezen. De symptomen kunnen vaag zijn, zoals koorts en prikkelbaarheid, maar het risico op ernstige schade is groot.

Ouderen

Ouderen, vooral degenen met een verzwakt immuunsysteem of onderliggende medische aandoeningen, lopen een verhoogd risico op meningitis. Infecties zoals pneumokokken en Listeria kunnen bij ouderen gemakkelijker leiden tot ernstige ziekte en complicaties.

Gezondheidswerkers

Gezondheidszorgprofessionals die in contact komen met geïnfecteerde patiënten, lopen een verhoogd risico op blootstelling aan pathogenen die meningitis veroorzaken. Dit geldt met name voor mensen die werken in ziekenhuizen of verpleeghuizen waar patiënten met bacteriële meningitis aanwezig kunnen zijn.

Patiënten met specifieke medische aandoeningen

Patiënten met aandoeningen zoals hiv/aids, kanker, diabetes, of die immuunsuppressieve therapieën ondergaan, hebben een verhoogd risico op meningitis. Deze aandoeningen beïnvloeden het immuunsysteem, waardoor het lichaam minder in staat is om infecties af te weren.

Symptomen: Hoofdpijn, koorts en een stijve nek

De symptomen van bacteriële meningitis ontwikkelen zich veelal acuut binnen enkele uren tot maximaal twee à drie weken nadat de bacteriën in het lichaam zijn binnengekomen. Acute bacteriële meningitis vereist onmiddellijke medische aandacht. Virale meningitis start plotseling of binnen dagen of weken, afhankelijk van het soort virus en de algemene gezondheid van de patiënt.

Kenmerkende symptomen van zowel virale als bacteriële meningitis zijn een stijve nek, nekpijn, hoofdpijn (vaak in de vorm van 'donderslaghoofdpijn' of soms ochtendhoofdpijn) en koorts. Sommige patiënten ervaren symptomen voordat de echte tekenen van meningitis optreden. Deze omvatten hoesten, een loopneus en congestie (verstopte sinussen).

Andere symptomen

Andere symptomen waarmee een patiënt met meningitis zich presenteert, ontwikkelen zich in een willekeurige volgorde. Ook zijn niet alle symptomen zichtbaar en de ernst is hierbij ook variabel.

Andere tekenen en symptomen van meningitis zijn

• misselijkheid en overgeven
• gevoel van algemene vermoeidheid
• lichtgevoeligheid of fotofobie (pijn aan de ogen bij fel licht)
• verwardheid of veranderingen in de mentale toestand
• uitslag (bij bacteriële meningitis, hoewel niet altijd aanwezig)
• spierpijn en gewrichtspijn
• schokkende of stuiptrekkingen (convulsies)
• verhoogde ademhalingsfrequentie
• pijn bij het buigen van het hoofd (niet altijd aanwezig)
• extreme gevoeligheid voor aanraking en pijn
• veranderde emotionele toestand
• ernstige vermoeidheid
• diarree bij zuigelingen en jonge kinderen

Alarmsymptomen: Snelle herkenning noodzakelijk

Meningitis is een medische noodsituatie en het tijdig herkennen van alarmsymptomen is cruciaal voor een goede behandeling en het minimaliseren van ernstige gevolgen.

Koorts en stijve nek

Koorts en een stijve nek zijn de klassieke symptomen van meningitis en verschijnen vaak binnen enkele uren na de infectie. Deze symptomen moeten snel worden herkend en leiden vaak tot een ziekenhuisopname.

Hoofdpijn en braken

Hevige hoofdpijn die gepaard gaat met braken is typisch voor meningitis. Het braken kan niet worden verholpen door eten of drinken, en de hoofdpijn is vaak intenser dan bij andere ziekten.

Veranderingen in het bewustzijnsniveau

Verlies van bewustzijn of verwarring kan optreden als de infectie zich uitbreidt naar de hersenen. Deze symptomen kunnen snel verslechteren en leiden tot coma als ze niet tijdig worden behandeld.

Fotofobie en huiduitslag

Fotofobie, of overgevoeligheid voor licht, en een petechiale uitslag kunnen waarschuwingssignalen zijn van een ernstige meningokokkeninfectie. De huiduitslag kan snel uitbreiden en leiden tot levensbedreigende complicaties als het niet onmiddellijk wordt behandeld.

Diagnose en onderzoeken

Diagnose van meningitis vereist meestal een combinatie van klinische evaluatie, laboratoriumtests en beeldvorming. De arts stelt de diagnose met behulp van de volgende testen en onderzoeken:

• Lumbale punctie (ruggenprik) om het hersenvocht (cerebrospinaal vocht) te verzamelen en te analyseren
• Bloedonderzoek om de aanwezigheid van infecties te detecteren
• CT-scan of MRI-scan van de hersenen om zwellingen of abnormale bevindingen op te sporen
• Kweek van de vloeistoffen van de hersenen of bloed om de aanwezige bacteriën of virussen te identificeren
• Serologische tests om specifieke virale infecties op te sporen
• Urinetests in sommige gevallen

Behandeling: Behandeling afhankelijk van oorzaak

De behandeling van meningitis is afhankelijk van de oorzaak en kan variëren van antivirale of antibacteriële medicijnen tot ondersteunende zorg. Mogelijke behandelingen zijn:

• antibiotica voor bacteriële meningitis, vaak intraveneus
• antivirale medicijnen voor virale meningitis
• antischimmelmedicijnen voor schimmelmeningitis
• anti-parasitaire medicijnen voor parasitaire meningitis
• pijnstillers en koortsremmers voor symptomatische verlichting
• behandeling van onderliggende aandoeningen die bijdragen aan meningitis
• behandeling van symptomen zoals misselijkheid en overgeven
• iv-medicatie voor ernstige gevallen
• herstel en revalidatie bij complicaties

Prognose: Variabele prognose afhankelijk van oorzaak

De prognose van meningitis varieert sterk, afhankelijk van de oorzaak van de infectie, de snelheid van diagnose en behandeling, en de algehele gezondheid van de patiënt. Een snelle behandeling kan de kans op herstel aanzienlijk vergroten, maar bij vertraging kunnen er ernstige, blijvende complicaties optreden.

Sterfte bij bacteriële meningitis

Bacteriële meningitis, met name door Neisseria meningitidis of Streptococcus pneumoniae, heeft een hoge sterftecijfer, vooral wanneer de behandeling niet snel begint. Sterfte kan optreden binnen uren tot dagen als er geen passende antibiotica worden toegediend.

Herstel bij virale meningitis

Virale meningitis heeft over het algemeen een betere prognose, met de meeste patiënten die volledig herstellen. Sommige virale vormen, zoals die veroorzaakt door enterovirussen, kunnen echter langere periodes van hoofdpijn en vermoeidheid veroorzaken.

Langdurige complicaties

Patiënten die meningitis overleven, kunnen blijvende neurologische schade ondervinden, zoals gehoorverlies, leerproblemen, geheugenverlies, en in sommige gevallen zelfs verlamming of cognitieve stoornissen. Het herstel kan maanden tot jaren duren, en langdurige zorg kan nodig zijn.

Impact van behandeling op prognose

Vroege diagnose en behandeling zijn van cruciaal belang voor een betere prognose. Bij bacteriële meningitis kunnen antibiotica de ziekte effectief bestrijden, terwijl antivirale middelen kunnen helpen bij virale vormen. Hoe sneller de behandeling begint, hoe groter de kans op herstel zonder langdurige complicaties.

Complicaties: Mogelijke ernstige gevolgen

Meningitis kan leiden tot ernstige complicaties, waaronder:

• blijvende neurologische schade zoals geheugenproblemen, veranderingen in de mentale toestand en spierzwakte
• gehoorverlies of visuele stoornissen
• epilepsie en chronische hoofdpijn
• hydrocephalus (waterhoofd door een ophoping van hersenvocht)
• coma of dood bij ernstige gevallen
• ontsteking van de aderen in de hersenen
• problemen met coördinatie en balans

Preventie: Vaccinaties en hygiëne

Preventie van meningitis richt zich voornamelijk op vaccinatie, hygiëne en vroege medische interventie. Effectieve vaccins en educatie kunnen de incidentie van de ziekte aanzienlijk verminderen.

Vaccinaties

Vaccinatie is de belangrijkste preventieve maatregel tegen verschillende vormen van meningitis. Vaccins tegen meningokokken, pneumokokken en Haemophilus influenzae type b (Hib) hebben de incidentie van bacteriële meningitis drastisch verminderd. Routinevaccinaties voor kinderen en risicogroepen kunnen levens redden.

Hygiëne en infectiecontrole

Goede hygiënepraktijken, zoals regelmatig handen wassen en het vermijden van nauw contact met geïnfecteerde personen, kunnen de verspreiding van virale en bacteriële infecties helpen voorkomen. Het beperken van blootstelling aan risicovolle omgevingen, zoals ziekenhuizen of verpleeghuizen, is ook een belangrijk preventief middel.

Vroege diagnose en behandeling

Een snelle diagnose en behandeling zijn essentieel om de progressie van de ziekte te voorkomen en het risico op ernstige complicaties te verkleinen. Het opsporen van symptomen en onmiddellijk contact opnemen met een arts kan het verschil maken in het herstel van een patiënt.

Lees verder

• Meningokokkenmeningitis: Bacteriële hersenvliesontsteking
• Pneumokokkenmeningitis: Hersenvliesontsteking door bacterie
• Huiduitslag bij meningitis (hersenvliesontsteking)
• Meningokokkenziekte: Sepsis en meningitis door bacteriën