Het Asperger-syndroom en intense emoties

Bij mensen met het syndroom van Asperger is sprake van een grote intensiteit en moeite met het ervaren, begrijpen en reguleren van emoties als verdriet, angst, blijdschap en boosheid. De sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen met het Asperger-syndroom loopt doorgaans minstens drie jaar achter. Ook komen negatieve emoties als boosheid, angst en verdriet soms enorm heftig naar buiten. Deze problemen met de intensiteit en het hanteren van emoties hebben een grote invloed op zowel kinderen en volwassenen met het Asperger-syndroom, als op hun omgeving. Er bestaan verschillende verklaringen voor deze intensiteit en de moeizame emotieregulatie bij mensen met het Asperger-syndroom.

Kwalitatief verschil

Er is bij kinderen en volwassenen met het Asperger-syndroom sprake van een kwalitatief verschil in het begrijpen, uiten en reguleren van emoties. Dit betekent dat kinderen en volwassenen met het Asperger-syndroom wel degelijk emoties voelen en uiten, maar op een andere manier dan mensen zonder het syndroom. Er is dus beslist geen sprake van ‘gevoelsarmoede’. Er is juist sprake van het ervaren en uiten van hevige emoties. Waar andere kinderen onzeker, bang, verlegen of jaloers zijn, toont het kind met het syndroom van Asperger vaak slechts één emotie, namelijk boosheid.

Afwezigheid sociale of emotionele wederkerigheid

In de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) wordt het kwalitatieve verschil in het begrijpen, uiten en reguleren van emoties beschreven als de ‘afwezigheid van sociale of emotionele wederkerigheid’ (DSM 4, 1996, p.94). Volgens de diagnostische criteria van de ICD-10 gaat het om een ‘onvermogen om relaties op te bouwen met leeftijdgenoten, waarin sprake is van wederzijds gedeelde interesses, activiteiten en emoties’ (in Attwood, 2008, p. 151). “Het gebrek aan sociale wederkerigheid wordt daarbij omschreven als ‘een gebrekkige of afwijkende reactie op de emoties van anderen; of gebrek aan aanpassing van gedrag aan de sociale context; of een geringe integratie van sociale, emotionele en communicatieve gedragingen” (Attwoord, 2008, p.151).

Verklaringen intensiteit emoties

Stemmingsstoornis

Attwood wijst op het verband tussen de aanwezigheid van het syndroom van Asperger en een bijkomende stemmingsstoornis. Maar liefst 65 procent van de adolescenten met het syndroom van Asperger heeft een stemmingsstoornis. Angststoornissen komen het meest voor, maar ook depressie scoort hoog. Ook is er een grotere kans op het krijgen van een bipolaire stoornis en waanstoornissen.

Depressie-aanvallen

Rudy Simone, auteur en gediagnosticeerd met het syndroom van Asperger, noemt in haar boek 'Aspergirl' veel voorkomende depressieaanvallen en geeft een voorbeeld van een vrouw die zo’n aanval beschrijft: “Het voelt alsof ik een zwart gat in mijn buik heb dat mijn hele lichaam verzwelgt. Mijn ingewanden doen pijn, soms zo erg dat ik er ziek van word. Ik kan me alleen maar als een egeltje oprollen en huilen. Dit kan uren en soms dagen duren. Het is afschuwelijk en het is soms erg moeilijk om ervan te herstellen” (Simone, 2012, p.169). Mensen met een stemmingsstoornis kampen met intense emoties, en dat geldt tevens voor de mens met het Asperger-syndroom.

Genetische aanleg

Bij kinderen met autisme en het Asperger-syndroom komen vaker dan gemiddeld stemmingsstoornissen in de familie voor. Het is voor de hand liggend dat een kind met het Asperger-syndroom dat een ouder heeft met een stemmingsstoornis, zelf ook een aanleg heeft voor hevige emoties. Het hebben van een ouder met stemmingsproblematiek kan dus een verklaring zijn voor de problemen die het kind of de volwassene met het syndroom van Asperger ervaart ten aanzien van zowel de intensiteit als het reguleren van emoties.

Omgevingsfactoren

Een andere verklaring voor de veel voorkomende stemmingsstoornissen en de daarbij behorende intense emoties is volgens Attwood een gevoeligheid voor spanningen, angst, frustratie en emotionele uitputting als logisch gevolg van problemen die mensen met het syndroom van Asperger ervaren op het gebied van sociaal inzicht, inlevingsvermogen, gespreksvaardigheden, leerstijl en zintuiglijke overgevoeligheid. Ook worden deze kinderen vaker afgewezen en vaker gepest. Dit kan leiden tot een gering gevoel van eigenwaarde en depressieve gevoelens. Vaak ontstaat bij deze kinderen tijdens de adolescentie het besef dat zij minder succes hebben op sociaal vlak. Dit kan leiden tot een depressie. Ook Simone (2012) erkent de invloed van omgevingsfactoren op depressieve gevoelens. Zij beschrijft het als een proces dat als een lichamelijk verschijnsel begint en vervolgers door een trigger wordt versterkt; bijvoorbeeld een verbroken relatie, een roddel of een ander (extern) misverstand, waardoor een gevoel van machteloosheid ontstaat (Simone, 2012, p.168/169).

Theory of Mind

“De psychologische term Theory of Mind (TOM) verwijst naar het vermogen om gedachten, overtuigingen, wensen en bedoelingen van anderen te herkennen en begrijpen, waardoor het gedrag van anderen verklaarbaar en voorspelbaar wordt. Het wordt ook wel ‘gedachtelezen’ of ‘gedachteblindheid’ genoemd” (Baron-Cohen in Attwoord, 2008, p. 133). Uit onderzoek naar de TOM blijkt dat mensen met het Asperger-syndroom veel moeite hebben om zich een beeld te vormen van de gedachten en gevoelens van zowel andere mensen als zichzelf. Als je je eigen innerlijke wereld en de innerlijke wereld van de ander niet goed kent, is het moeilijk om met gevoelens om te gaan. Wanneer een kind of volwassene niet goed kan inschatten wat de ander denkt of voelt, kan dat leiden tot een algeheel gevoel van onzekerheid en angst. Frith en Happé (1999) wijzen er in Attwood (2008, p.142/143) op dat kinderen met het Asperger-syndroom hun TOM-vaardigheden op basis van intelligentie en ervaringen ontwikkelen en niet op basis van intuïtie. Hierdoor denken zij anders over hun eigen emoties en die van anderen; Frith en Happé spreken over een uiterst beschouwend en expliciet zelfbewustzijn, vergelijkbaar met de zienswijze van een filosoof. Door tekorten met betrekking tot de TOM met cognitieve inspanning op te vangen, wordt veel energie verbruikt. Dit kan leiden tot geestelijke uitputting. Attwood geeft een voorbeeld van een cliënt die zegt: ‘Ik ben helemaal uitgemenst’ (Attwood, 2008, p.145).

Executieve functies

De executieve functies zijn de regelfuncties van de hersenen. Bij mensen met het syndroom van Asperger wijzen deze functies op een neiging tot ongeremdheid en impulsiviteit en een gebrek aan zelfinzicht. “Dergelijke tekorten in de executieve functies kunnen ook invloed hebben op de cognitieve beheersing van emoties” (Attwoord, 2008, p.153). Mensen met het syndroom blijken vaker zonder na te denken te reageren op emotionele signalen. Als een kind tijdens een ruzie geslagen wordt en impulsief terugslaat, lijkt er al snel sprake te zijn van een gedragsstoornis of een probleem met woede-beheersing. Wendy Lawson (in Attwood, 2008, p.157) schrijft over haar emoties: “Bij mij is het een kwestie van ‘blij’ of ‘niet blij’, ‘boos’ of ‘niet boos’. Alle emoties daartussenin sla ik over. Ik ga met een grote sprong van kalmte naar paniek.” Zo kan het zelfs gebeuren dat mensen met het Asperger-syndroom tijdens een aanval van depressie of paniek in een opwelling een einde aan hun leven willen maken om het acute lijden te stoppen. Ook positieve gevoelens, zoals blijdschap, worden soms op een ongebruikelijk manier geuit, bijvoorbeeld door te springen van blijdschap of opgewonden met de handen te fladderen. Het concept liefde kan een uitdaging vormen voor mensen met het Asperger-syndroom. Sommigen ervaren aanrakingen als te intens en weer anderen willen voortdurend geknuffeld worden. Sommige kinderen verstijven als zij worden geknuffeld door hun ouders. Attwood (2008) geeft het voorbeeld van een jongetje dat leert om niet te veel te huilen; “want als ik huil word ik geknepen" (p.159). Het kind ervaart knuffelen dus duidelijk als pijnlijk en onprettig.

Amygdala

Ook neuroanatomisch onderzoek wijst uit dat er bij mensen met het Asperger-syndroom problemen in het waarnemen en reguleren van emoties bestaan. De amygdala is dat deel van het brein dat onder andere verantwoordelijk is voor het herkennen en reguleren van emoties en in het bijzonder woede. Er bestaan bij mensen met het syndroom van Asperger structurele en functionele afwijkingen aan de amygdala die mogelijk bijdragen in de problemen ten aanzien van het begrijpen en uiten van emoties. Informatie over emotionele ‘oververhitting’ en het niveau van emoties en spanningen worden niet correct doorgegeven. Gedachten en gedrag geven niet tijdig aan dat de spanning toeneemt en de persoon gaat van één naar tien wat betreft woede-niveau. Brandi, een vrouw met het Asperger-syndroom zegt hierover in Simone (2012, p.182): “Ik vind het vreselijk om ervoor uit te moeten komen, maar zulke woedeaanvallen lijken erg veel op de driftbuien die kinderen in een speelgoedwinkel hebben wanneer ze te horen krijgen dat ze een bepaald speeltje niet krijgen.”

Gezichtsblindheid

Er lijkt bij mensen met het Asperger-syndroom sprake te zijn van prospagnosie, ofwel gezichtsblindheid. Zij lijken gezichten op dezelfde manier te aanschouwen als voorwerpen. Zij kijken niet zozeer naar een gezicht als geheel, maar naar de afzonderlijke delen. Hierdoor kunnen emoties gemakkelijk verkeerd worden geïnterpreteerd. “Een gefronst voorhoofd kan bijvoorbeeld betekenen dat iemand boos is, maar ook dat iemand in de war is. Andere kinderen letten op alle gezichtssignalen en de context tezamen en bepalen op basis daarvan welke emotie de ander uitdrukt” (Attwood, 2018, p. 154). Het is dus denkbaar dat een persoon met Asperger het gezicht van een collega als boos interpreteert en zelf boos of angstig reageert, terwijl er bij de collega geen sprake was van boosheid.

Alexithymie

Tenslotte blijkt dat alexithymie van toepassing is op mensen met het Asperger-syndroom. Alexithymie betekent dat iemand minder goed in staat is om gevoelens te herkennen en te beschrijven. Zowel kinderen als volwassenen hebben vaak een beperkte woordenschat wat betreft het beschrijven van gevoelens en dan speciaal voor meer subtiele of complexe gevoelens. Dit fenomeen kan ook een oorzaak zijn van de problemen met woede-hantering. Doordat gevoelens niet goed kunnen worden uitgedrukt in woorden, wordt de emotionele energie op fysieke wijze ontladen. Denk bijvoorbeeld aan een kind dat na een spannende schooldag thuis haar zusje slaat, in plaats van haar moeder te vertellen dat zij last heeft van opgekropte frustraties of boosheid.

Diagnostisch onderzoek ontwikkelingsniveau

Als een kind of volwassene met het Asperger-syndroom of diens omgeving moeilijkheden ervaart ten aanzien van het begrijpen, uiten en reguleren van emoties, kan professionele hulp een steun zijn. Eerst zal het ontwikkelingsniveau met betrekking tot het uiten van emoties, de woordenschat voor het uitdrukken en beschrijven van gevoelens en het vermogen om emoties en spanningen te beheersen en reguleren vastgesteld worden. Al deze vaardigheden kunnen tijdens een diagnostisch onderzoek worden uitgevraagd of getest, onder andere door middel van observatie. Aan de hand van de resultaten van het onderzoek kan vervolgens ondersteuning worden geboden.

Cognitieve gedragstherapie

Cognitieve gedragstherapie (CGT) blijkt een werkzame therapie voor kinderen en volwassenen met het Asperger-syndroom. Deze therapie wordt succesvol ingezet bij stemmingsstoornissen. Attwood heeft twee CGT-programma’s ontwikkeld voor kinderen en adolescenten met het Asperger-syndroom; gericht op woedebeheersing en het omgaan met angst. Ook affectieve educatie hoort bij deze vorm van therapie; welke emoties bestaan er, wat voel je zelf en wat zou de ander mogelijk voelen? Ook wijst Attwood op het belang van foto’s, leesmateriaal en computerprogramma’s over emoties. Kortom, er zijn allerlei manieren om zowel kinderen als volwassenen te helpen bij het leren herkennen, uiten en reguleren van hun emoties. Deze methoden zijn van onschatbare waarde.

Samenvatting en conclusie

Bij mensen met het syndroom van Asperger is sprake van een grote intensiteit en moeite met het ervaren en reguleren van emoties als verdriet, angst, blijdschap en boosheid. Er zijn verschillende verklaringen genoemd. Allereerst is er vaak sprake van bijkomende stemmingsproblematiek, met name angst en depressie, waarbij emoties intens worden ervaren. Wat betreft omgevingsfactoren kunnen de gevoeligheid voor spanningen, angst, frustratie en emotionele uitputting een logisch gevolg zijn van problemen die mensen met het syndroom van Asperger ervaren op het gebied van sociaal inzicht, inlevingsvermogen, gespreksvaardigheden, leerstijl en zintuiglijke overgevoeligheid. Ook de gebrekkige Theory of Mind, ofwel 'gedachtelezen', biedt een verklaring voor de problemen in het voelen, begrijpen, uiten en reguleren van emoties. Als je je eigen innerlijke wereld en de innerlijke wereld van de ander niet goed kent, is het moeilijk om met gevoelens om te gaan. Bij mensen met het syndroom van Asperger wijzen bovendien de regelfuncties in de hersenen, de zogenaamde executieve functies, op een neiging tot ongeremdheid en impulsiviteit en een gebrek aan zelfinzicht. Ook hierdoor kunnen emoties snel en hoog oplopen. Tenslotte kunnen gezichtsblindheid en alexithymie leiden tot intense emoties en problemen met de emotieregulatie. Professionele ondersteuning kan van onschatbare waarde zijn om emoties te leren begrijpen en te reguleren. Voordat therapie wordt gestart is het belangrijk om het inzicht in emoties en het uiten van emoties te beoordelen door middel van diagnostisch onderzoek. Een veelvuldig gebruikte en succesvol gebleken vorm van therapie bij zowel kinderen als volwassenen met het Asperger-syndroom is cognitieve gedragstherapie.