Gamander, genezend of gevaarlijk?

Het plantengeslacht gamander met de officiële naam Teucrium bevat ruim 100 soorten. De soort die het meest als geneeskruid bekend is noemt Teucrium chamaedrys of Echte gamander. De glimmende, gelobde blaadjes lijken wat op een klein eikenbladeren. Zo vindt men de plant in 16de eeuwse kruidboeken als 'quercula' aangeduid. Dat sluit aan bij de naam uit de oudheid, die Dioscorides, de Griekse botanicus uit de 1ste eeuw, vermelde chamaïdrus, d.w.z. teneerliggend van chamai (Gr.) ter aarde en drus (Gr.) eik. Het is niet moeilijk te bedenken, dat de tegenwoordige Europese volksnaam 'gamander' niet anders dan een verbastering van die oude aanduiding is. Wat de naam Teucrium betreft, is de zaak minder eenvoudig. Hij zou zinspelen op een Trojaanse prins, Teukros of Teuker, die de geneeskracht van de gamander zou hebben ontdekt. Sedert de vroegste tijden is de gamander een gezocht geneeskruid geweest en nog steeds zijn er trouwe aanhangers te vinden, die, net vóór de donkerpurperen bloempjes zich openen, de zacht behaarde stengels en blaadjes afsnijden en drogen om er naar behoefte een aromatische thee van te trekken.

Groeiplaats, ecologie

Op droge, rotsige hellingen, bij voorkeur op kalkhoudend terrein, voelt Teucrium chamaedrys zich thuis. Zijn vaderland is het Middellandse-Zeebekken, maar hij weet vrij ver noord­waarts door te dringen, waarbij uit tuinen ontsnapte exemplaren zijn woongebied helpen vergroten.

Geschiedenis

Bij Dodoens werd de plant Gamanderlijn genoemd en vooral voor miltroblemen, zowel inwendig als uitwendig, gebruikt. Teucrium in wijn ghesoden ende gedroncken opent die verstoptheyt vander milten/ ende gheneest die herdicheyt van der selver/ ende es daer seer goet ende sonderlinghe toe. Tselve doet oock dit cruyt alst met vijghen en azijn vermenght van buyten ghelijck een plaester op die milte gheleyt wordt. Teucrium oock met azijn alleen vermenght es seer goet geleyt op die beet ende steeck van den fenijnnighen ghedierten.

Soorten gamanders

Verschillende andere soorten zijn in het verleden medicinaal gebruikt geweest. Zo werden de nu nog veel voorkomende Teucrium scorodonia, Valse salie door Pacque in “De Vlaamse volksnamen der planten uit 1896 beschreven als goed tegen het 'lijfwater', tegen overmatig zweten dus. Misschien kunnen we er wel een moderne deodorant mee maken. Al was het oude recept, een aftreksel in witte wijn, voor inwendig gebruik bedoeld.

Teucrium marum, het Amberkruid met een scherpe, vreemde geur die prikkelend werkt op het neusslijmvlies, was bekend als maandstondenverwekkend, toniserend en spijverteringbevorderend. Het werd ook kattenkruid genoemd omdat het nog meer als het echt kattenkruid, Nepeta cataria, katten aantrekt. Ook in het Frans word het herbe aux chats en in het Duits katzengamander genoemd.

Nog een merkwaardige gamandersoort is Teucrium scordium of Knoflookgamander. Je kunt het al raden, met lookgeur natuurlijk. In de pharmacopee van 1747 lezen we '….dat het gebruikt word om de maandstonden en de pis te doen ontlasten....de wormen te doden en in de gedaante van een stoving de jichtpijn te verzachten.'

En de dokter-dichter Vindevogel schreef:

Geschiedenis genoeg dus bij deze Teucriumsoorten. Uit hedendaagse wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat deze gamanders bloedsuiker- en cholesterolverlagend kunnen werken. En mogelijk ook een anti-oxidante en anti-inflammatoire werking bezitten. Helaas is de laatste jaren ook gebleken dat vele gamandersoorten als je ze te veel, langer dan 3 weken gebruikt leverontstekingen, hepatitis kunnen veroorzaken. Dus voorlopig zou ik de gamanderplantjes maar in de tuin laten staan en de katten er laten van genieten.

Referenties

Hasani-Ranjbar, S., N. Nayebi, B. Larijani and M. Abdollahi, 2010. A systematic review of the efficacy and safety of Teucrium species; from anti-oxidant to anti-diabetic effects. Int. J. Pharmacol., 6: 315-325.
http://www.scialert.net/fulltext/?doi=ijp.2010.315.325&org=11 een overzicht van de werking van Teucrium species.