Herfsttijloos en jicht

Het lijkt een uit de kluiten gewassen krokus, zijn naam is 'Colchicum autumnale' of 'hertsttijloos'. In de volksmond spreekt men van 'naakte begijn' of 'bloot juffertje'. De Duitse kruidkundige Bock vermeldt "Sommigen noemen deze bloemen naakte hoeren, omdat zij zonder kleren oftewel zonder blad verschijnen". In Thüringen zijn ze iets romantischer en noemen haar Spinnenblume, wanneer de herfsttijloos begint te bloeien, was het vroeger de tijd om de spinnenwielen voor de lange winteravonden te voorschijn te halen.

De Latijnse naam Colchicum geeft het land van herkomst aan: Colchis, een landstreek in Georgië, gelegen in de nabijheid van de Zwarte Zee waar de plant oorspronkelijk zou vandaan komen. Het was de plaats waar volgens de Griekse mythologie, de tovenares Medea woonde en de plant zou volgens de legende ontstaan zijn uit de druppels van de drank die Medea bereidde. Volgens de legende zou daar ook het Gulden Vlies verborgen zijn. Het Gulden Vlies zou de vacht zijn van een gouden lam, symbool van zowel de onschuld als de zon, die Zeus in Colchis had opgehangen aan de levensboom.

De werkzame bestanddelen van de plant zitten in de vlezige bol en in het zaad, dat eeuwenlang als gif gebruikt geweest is. De zaden werden fijngemalen en in alcoholische dranken gemengd. Dioscorides waarschuwde reeds voor de giftige eigenschappen. De werkzame stof is colchicine, een alkaloïde dat een remmende werking heeft op de ontsteking bij jicht.

Enkele botanische gegevens over Colchicum

De Colchicumfamilie bestaat uit ongeveer 30 soorten winterharde bolvormige bloeiende planten, waarvan de meeste voorkomen in Europa, Azië, Noord-Afrika, Iran, India en de Himalaya. Een van deze soorten, de Herfsttijloos (Colchicum autumnale) wordt ook wel herfstcrocus genoemd, hetgeen al aangeeft dat dit bolgewas veel op de crocus gelijkt. Een andere Latijnse naam voor deze plant was Colchicum crociflorum. De herfsttijloos vormt lila-achtige bloemen en is van de crocus te onderscheiden door de zes meeldraden (de crocus heeft er maar drie) en de drie draadvormige stijlen en het feit dat de herfsttijloos tijdens de bloei geen groene bladeren heeft, de lilarode bloemen schieten regelrecht uit de bol omhoog. Eerst in het volgende voorjaar verschijnt het blad en de doosvrucht met zaad. Deze merkwaardige groeicyclus, die zich van de jaargetijden niets schijnt aan te trekken, gaf de plant de naam 'tijdloos, verbasterd tot 'tijloos'.

Herfsttijloos is een beschermende inheemse plant, hij is kalkminnend en komt plaatselijk algemeen voor, o.a. in Limburg en in het Zuiden van België. Vooral in vochtige bossen op voedselrijke grond en in vochtige graslanden. Is gemakkelijk in de tuin te kweken.

Geschiedenis: Colchicine en jicht

Colchicine, de werkzame stof is vooral bekend als middel bij jichtpijnen en acute jichtaanvallen. Aretaeus, een Griekse arts uit de tweede eeuw, schrijft: 'Er bestaat geen ergere pijn, dan deze, niet van ijzeren pinnen, niet wurgkoorden, niet de wond van een dolk, noch brandend vuur". Door de eeuwen heen is jicht beschreven als een ziekte die samenhing met een decadente levensstijl, mannen van middelbare leeftijd en het gebruik van alcohol (port). Het teveel aan urinezuur zou worden veroor­zaakt door een tekort aan lichaamsbeweging. Beroemde jichtlijders waren Alexander de Grote, Kublai khan, Michelangelo, Martin Luther, Isaac Newton, Henry VIII, William Harvey, Thomas Jefferson, leden van de familie Medici en Charles Darwin.

Het voornaamste symptoom is een intense, brandende pijn aan het gewricht van de grote teen. De Latijnse naam gutta (druppel) voor jicht (Engels: gout) vindt zijn oorsprong in het feit dat men dacht dat een druppel flegma in de grote teen was gedruppeld. Door zijn lange geschiedenis is jicht het onderwerp geweest van talloze effectieve en minder effectieve behandelingsmethoden. Hieronder vallen rust en ont­spanning totdat de pijn verdwijnt, gebruik van wijn of een alcoholische elixir en verwarming van de voet. In de vorige eeuw ontstonden allerlei chemische geneesmiddelen zoals probenecide, allopurinol, cortison en de NSAID's (niet steroïde, anti-ontstekingsmiddelen), waaronder ibuprofen en indometacine.
Maar het medicament met de langste geschiedenis tegen jicht is colchicine. Twee andere remedies die reeds twee eeuwen lang tegen jicht werden geproduceerd zijn afkomstig van het Aziatische scammonium (Convolvulus scammonia, de purgeerwinde) en wit nieskruid (Veratrum album).

De Oude Grieken noemden de knolletjes Colchicine Hermodactyli en beschouwden het purgeren hiermee als de beste en gemakkelijkste methode om de pijn van jicht kwijt te geraken. De herfsttijloosknolletjes werden ook wel aangeduid als de dadels van Hermes. Hermodactylus betekent de vinger van Hermes, de bootschappergod, de naam verwees naar de snelle werking van herfsttijloos. Dioscorides (68 n. Chr.) beschreef in zijn 'De Materia Medica' het Kolchikon voornamelijk als vergif en vermelde geen medische toepassing. Het is hierbij niet duidelijk of hij Colchicum autumnale dan wel Colchicum variegatum (bonte herfsttijloos) bedoelde. Latere schrijvers als Nikander en Theophrastus spreken van 'ephemerum' of 'ephemeron' en niet van colchicum als ze het over de gifknolletjes hebben; maar in de Medea-sage zou het wel degelijk om Hermodactylus, herfsttijloos gaan.

Herfsttijloos wordt nu alleen nog verdund in de homeopathie gebruikt, maar blijft wel een bijzondere plant omwille van zijn grootse geschiedenis.