Lichamelijke klachten door langdurige stress

Acht van de tien mensen hebben één of meerdere keren per week lichamelijke klachten als rugpijn, hoofdpijn, vermoeidheid, pijn op de borst of buikpijn. In verreweg de meeste gevallen zijn deze klachten 'onschuldig' en verdwijnen na korte tijd vanzelf weer. Één van de belangrijkste veroorzakers van dit soort onschuldige klachten is stress. Stress is een vorm van spanning die, als gevolg van een externe prikkel, in ons lichaam ontstaat. Langdurig stress kan de gezondheid negatief beïnvloeden. Stress is in principe een reactie van het lichaam op elke prikkel die spanning veroorzaakt. We reageren niet alleen met stress op werkelijke gevaren, zoals een auto die recht op ons af komt. Ook wanneer we verwachten (of vrezen) dat een bepaalde situatie gevaarlijk of bedreigend kan zijn, kan ons lichaam een stressreactie vertonen. Bijvoorbeeld wanneer je bijna te laat komt of een examen moet doen. Ook positieve situaties kunnen overigens stress veroorzaken, zoals de voorbereidingen op een bruiloft of wedstrijd ('wedstrijdspanning'). Dit soort stress is over het algemeen echter slechts van korte duur. Na even laat het lichaam de spanning los en keert het terug in zijn normale, ontspannen staat.

De meeste mensen ervaren vrijwel dagelijks momenten van stress. Ook wanneer deze door een negatieve prikkel veroorzaakt wordt, zoals de angst om straf te krijgen, kan een kortdurend stressmoment geen kwaad. Voor sommige mensen werkt dit soort stress zelfs positief. Het stelt hen in staat om een betere prestatie te leveren, dit gebeurt bijvoorbeeld regelmatig wanneer een werknemer vlak voor een deadline zit.

De reactie van het lichaam op stress

Stress gaat gepaard met een verhoogde fysiologische activiteit. Het is een noodreactie van het lichaam op een bedreigende situatie. Het lichaam maakt zich als het ware klaar om 'te vechten of te vluchten'. De situatie wordt in eerste instantie in onze hersenen geëvalueerd. Als de situatie als 'bedreigend' wordt beoordeeld, geeft het zenuwstelsel de opdracht om ondermeer adrenaline aan te maken. Daarnaast zetten de hersenen het lichaam aan tot de productie van corticosteroïden, waaronder het stresshormoon cortisol. Als dit stresshormoon in het bloed terecht komt, leidt dit tot een verhoging van het bloedsuikergehalte en een snellere stofwisseling. Door de adrenaline stijgt je bloeddruk, versnellen je hartslag en ademhaling en gaan je handpalmen zweten. Alle spieren in je lichaam spannen zich aan. Ons brein komt in verhoogde staat van paraatheid, waardoor we sneller op gebeurtenissen kunnen reageren, ons geheugen verbetert en onze zintuigen op scherp worden gesteld. Het lichaam is voorbereid om de dreiging te weerstaan.

Lichamelijke klachten als gevolg van langdurige stress

Stress is op zich een positief verschijnsel; het stelt ons in staat om weerstand te bieden aan bedreigingen die onze kant op komen. Is het gevaar geweken, dan keren de lichamelijke functies weer terug naar hun normale niveau en kan het lichaam zich herstellen. Als de stress echter te lang aanhoudt of als de situaties die spanning oproepen te snel na elkaar komen, dan heeft ons lichaam te weinig tijd om zich te herstellen en raakt het uitgeput. Langdurige stress is dan ook ongezond. Onze spieren, vooral die van het hoofd, de nek en de rug, staan voortdurend onder spanning. Ze krijgen niet de kans om zich te herstellen en verzuren. Ze voelen pijnlijk en stijf, met name als je 's ochtends opstaat.

De vermoeide spieren kunnen niet genoeg stabiliteit geven aan de gewrichten. Na verloop van tijd treden dan ook gewrichtspijnen op. De voortdurende spierspanning leidt bovendien vaak tot chronische hoofdpijn. De continue aanmaak van adrenaline en cortisol putten het lichaam uit en verlagen de weerstand, waardoor een hogere vatbaarheid voor infecties en ziekten ontstaat. De hoge bloeddruk en snelle hartslag en ademhaling kunnen duizeligheid, wazig of dubbel zien, koude handen en voeten, slapeloosheid en hyperventilatie tot gevolg hebben. Maar ook geheugenproblemen, hartklachten, darmklachten en eczeem kunnen door langdurige stress ontstaan. Uiteindelijk kan langdurige stress leiden tot ernstige nervositeit of angststoornissen en depressiviteit.

Iedereen reageert anders op een 'stresssituatie'

Stress wordt uitgelokt door een zogenaamde 'stressor'. Dit kan van alles zijn, zoals een ingrijpende emotionele gebeurtenis, kleine irritaties (file, rondslingerende kleren), piekeren over de toekomst, zorgen om je gezondheid of werkdruk. Een bepaalde stressor of situatie leidt echter niet bij iedereen tot evenveel stress. Dit is ondermeer afhankelijk van je interne beleving; je persoonlijke gevoelens over de situatie en de mogelijkheden die je ziet om de situatie te veranderen. Ben je bijvoorbeeld iemand die onbekende situaties als een uitdaging ziet of ben je eerder geneigd ze als probleem of gevaar te zien? Ook vroegere ervaringen met soortgelijke situaties bepalen deels de hoeveelheid stress die je op een bepaald moment ervaart. Uit onderzoek blijkt dat daarnaast factoren als lawaai, slaapgebrek, drugs- of alcoholgebruik en een hoge omgevingstemperatuur de stressreactie van je lichaam op een bepaalde situatie kunnen beïnvloeden.

Langdurige mentale inspanning en werkdruk leiden bij veel mensen op den duur tot ongezonde stress. Ook situaties die onze basisbehoeften als veiligheid, gezondheid en liefde bedreigen hebben vaak langdurige stress tot gevolg. Voorbeelden hiervan zijn het verliezen van een dierbare, ernstige ziekte en dreigend ontslag.

Overigens kan je lichaam ook (lang) nadat de stressor zich heeft voorgedaan, een stressreactie vertonen. Een bekend voorbeeld hiervan is spanningshoofdpijn die vooral in het weekend of de vakantie optreedt. Een extremer voorbeeld hiervan is de posttraumatische stressstoornis, die het gevolg is van een ingrijpende gebeurtenis (bijvoorbeeld oorlog, een gewelddadige overval of verkrachting). Deze stoornis kan soms pas maanden later optreden en lange tijd aanhouden.

Lichamelijke klachten door stress zijn niet zomaar psychisch

De klachten die door langdurige stress ontstaan, worden niet veroorzaakt door een lichamelijke afwijking. Dit betekent echter niet dat de klachten niet reëel of puur psychisch zijn. Er vindt wel degelijk een lichamelijke reactie plaats die tot uiteenlopende klachten leidt. Veel mensen voelen zich onbegrepen als ze door de huisarts naar huis gestuurd worden met de mededeling dat er fysiek niets aan de hand is en dat stress de boosdoener is. Zeker wanneer de persoon in kwestie zelf geen stress of spanning voelt. Lichamelijke reacties op stress kunnen echter voorkomen, zonder dat je (bewust) stress ervaart.

Stress kan leiden tot een vicieuze cirkel. Een stressor, bijvoorbeeld dreigend ontslag, leidt tot langdurige stress. Langdurige stress leidt tot uiteenlopende lichamelijke klachten. Je gaat je hierdoor ernstige zorgen maken om je gezondheid. Deze zorgen kunnen weer een nieuwe stressor zijn en daardoor op hun beurt weer leiden tot (langdurige) stress. Het is om die reden dan ook altijd belangrijk om te achterhalen of stress mogelijk een oorzaak is van je lichamelijke klachten. Er zijn hiervoor verschillende stressvragenlijsten beschikbaar. Ook het voorkomen van een aantal lichamelijke klachten tegelijkertijd (continue rugpijn, vaak hoofdpijn, stijfheid bij het opstaan en vermoeidheid) kan een belangrijke aanwijzing zijn.

Ga met aanhoudende lichamelijke klachten altijd naar de huisarts. Ook wanneer je zelf vermoed dat stress de oorzaak is. De huisarts kan je helpen om de klachten te verminderen. Een psycholoog kan je daarnaast eventueel leren omgaan met je stressklachten of stressgevoeligheid, door je bijvoorbeeld te leren hoe je grenzen moet stellen, hoe je controle kunt uitoefenen op bepaalde situaties of hoe je vaker 'nee' kunt zeggen als er een beroep op je wordt gedaan.