Zeep, van recept tot bad

Zeep is een combinatie van vetten met een loogsoort. Recepten voor het maken van zeep zijn al heel oud. Ver voor onze jaartelling waren mensen in staat om zeep te maken. Maar deden ze dat ook? Daarover is weinig bekend. Pas rond de 14e eeuw ging men in ons deel van de wereld zeep gebruiken bij de dagelijkse wasbeurt.

Inhoud

• Zeep of alleen een recept voor….
• Baden is van alle tijden
• De uitvinding van zeep, sapo of saipa
• Wanneer werd zeep gebruikt
• Nicholas Leblanc & Ernest Solvay
• Baden en wassen wordt de norm
• Waarom word je schoon van zeep?
• Zelf zeep maken

Zeep of alleen een recept voor….

Het eerste bewijs voor het bestaan van zeep werd gevonden in een Babylonische cilinder uit het jaar 2800 v.Chr.. De koker bevat een mengsel dat doet denken aan zeep. Op een kleitablet ( ook uit Babylon) uit ongeveer 2200 v.Chr., werd een recept voor zeep gevonden. Maar in het recept staat niet of ze het ook werkelijk gebruikten als zeep. Wasten ze met de substantie of gebruikten ze het voor iets anders? De oude Egyptenaren gebruikten ook een soorgelijk recept voor haargel.

Baden is van alle tijden

De Egyptenaren namen voor de jaartelling al regelmatig een bad. Recepten vertellen over het gebruik van een mengsel van onder andere dierlijke en/of plantaardige oliën. Het werd gebruikt tegen allerlei huidinfecties maar ook als zeep. De Grieken hielden het vooral bij olie. De huid werd ingesmeerd met een mengsel van water en olie en daarna werd dit er weer afgeschraapt met een ijzeren krabbertje. In de Romeinse badhuizen werd ook vooral geolied maar vanaf de tweede eeuw neemt het zeepgebruik toe. Galenus, een vooraanstaande Grieks/Romeinse arts, schrijft dan dat zeep ook gebruikt kan worden om het lichaam schoon te maken. Plinius de Oudere schrijft in de eerste eeuw al over het gebruik van zeep bij de Germanen en Kelten. Het zou gebruikt worden als haarverf en medicinale zalf.

De uitvinding van zeep, sapo of saipa

De berg Sapo (of Sappo) staat centraal in vrijwel alle verhalen over de ontdekking van de reinigende werking van zeep. De berg zou in de omgeving van (waarschijnlijk) Rome staan. Op de berg was een offerplaats waar dierenoffers aan de goden werden gebracht. As, vermengd met dierlijk vet, stroomde de heuvel af en vermengde zich met de klei in de rivier eronder. Vrouwen die in de nabijheid hun was deden merkten dat de was schoner werd van dit primitieve zeepmengsel. Overigens is in heel Italie geen berg Sapo te bekennen maar het verhaal hoort nu eenmaal bij de geschiedenis van zeep.

Zeep is niet vernoemd naar een duistere berg maar naar de zeep die de Germanen en Kelten gebruikten. Volgens Plinius noemden de Germanen het saipa (vet). De Romeinen leerden zeep vooral kennen van Gallische en Germaanse stammen. Het woord zeep is afgeleid van dit Germaanse saipa.

Wanneer werd zeep gebruikt

De badcultuur en het gebruik van zeep voor persoonlijke hygiëne, verdween met de Romeinen. Het gebrek aan hygiëne was een belangrijke factor bij het uitbreken van verschillende ernstige epidemieën. Geurende oliën bleven wel belangrijk voor de hogere klassen. Men omringde zich liever met een aangenaam geurtje, dan een bad te nemen.

Rond de zevende eeuw wordt het maken van zeep wel een ambacht wanneer de eerste gilden ontstaan. Geheimzinnige zeeprecepten hoorden bij die eerste pionierstijd. Vooral het Mediterrane gebied heeft een voortrekkersrol. Dit lag aan de ruim aanwezige olijfolie die gebruikt kon worden ter vervanging van het dierlijk vet. In de 12e eeuw ontstaan ook kleine zeepfabriekjes in Frankrijk en Engeland. Maar de populariteit van zeep als product om je lichaam mee te wassen bleef onverminderd laag. In Noord-Europa bleef men dierlijk vet gebruiken in het zuiden ging men vrijwel volledig over op olijfolie.

Nicholas Leblanc & Ernest Solvay

De zeep die in de middeleeuwen werd gemaakt is niet de zeep zoals wij die kennen. De alkali die gebruikt moest worden om te reageren met de vetten of oliën had een strek wisselende kwaliteit. Nicholas Lablanc wist een methode te ontwikkelen om soda te maken met gewoon zout. De soda had een redelijke en stabiele kwaliteit. Het nadeel van deze methode was een enorme hoeveelheid (giftig) afval. Ernest Solvay, een Belg wist aan het einde van de 19e eeuw een betere methode te ontwikkelen om soda te maken. De weg naar een goedkopere, voor iedereen betaalbare zeep lag open.

Baden en wassen wordt de norm

Rond de eeuwwisseling van de 18e naar de 19e eeuw was lichamelijke hygiëne in veel huishoudens belangrijk geworden. Deels omdat Pasteur aan het begin van die eeuw een verband had aangetoond tussen bacteriën en allerlei enge ziekten. Er werd weer geschrobd. De regering hielp ook een handje mee. Op zeep had altijd een stevige belasting gestaan, het was toch een beetje een luxeproduct. De belasting werd deels losgelaten wat de prijs ten goede kwam.

De basisingrediënten van zeep waren lang gelijk gebleven. Vetten waren altijd nodig om zeep te maken. De Eerste Wereldoorlog bracht daarin verandering. Er ontstond een gebrek aan vetten en in Duitsland werd hiervoor een synthetisch detergent ontwikkeld. Dit detergent had nog een groot voordeel. De 'natuurlijke' zepen en de minerale zouten in hard water reageerden. Hierdoor ontstond een grauwe neerslag op oppervlakten maar ook op kleding. Met het synthetisch detergent werd dit voorkomen.

Waarom word je schoon van zeep?

Waarom zou je niet alleen water gebruiken? Als je handen een beetje modderig zijn houd je ze onder de stromende kraan en het meeste vuil is snel weg. Vaak blijft er wel iets achter en wanneer het vuil ook nog een beetje vettig is, is alleen water vaak niet genoeg. Zeepmoleculen hebben twee verschillende uiteinden. Het ene deel bindt zich aan water het andere aan vetten. Zo vormt een molecuul een soort brug tussen het water en het smeer. Met de stroom water wordt het smeer dat normaal niet meegesleurd wordt met de waterstroom toch meegetrokken.

Zelf zeep maken

Je kunt zelf je favoriete zeep maken.'Zeep & geurtjes: zeep, shampoo, parfums en lotions die je zelf kunt maken' van Catherine Bardey, is zo'n boek met recepten voor het zelf maken van zeep en andere geuren. Wanneer je liever geen boek aanschaft kun je op het internet meer dan voldoende recepten vinden.

Lees verder

• Parfum en zeep: Geur is zeep, parfum en emotie (special)
• De geschiedenis van geur & parfum
• Make-up in de geschiedenis