Fysieke kenmerken van het sterven (stervensproces)

Sterven is afscheid nemen. Zeker als het een (lang) sterfbed betreft. Er zijn veel fysieke kenmerken die erop duiden dat het einde onherroepelijk nadert. Er gaat echter veel aan vooraf. De naasten krijgen het doorgaans moeilijk als de stervende zich langzaam losmaakt van de omgeving, zich als het ware onthecht van familie en vrienden. Om de naderende dood te accepteren, is dit stadium zeer belangrijk. Het stervende lichaam ondergaat een aantal fasen met uiteindelijk de klinische en cellulaire dood, het definitieve einde van het mensenleven.

Inhoud

• De dood kondigt zich aan
• Fysieke tekenen van de aanstaande dood
• Symptomen in de laatste fase
• Verzwakte pols en ademhaling
• Slechte bloedcirculatie
• Symptomen
• Tekenen die wijzen op de waarschijnlijkheid van de dood
• Tekenen die erop wijzen dat de dood onherroepelijk is ingetreden
• Lijkvlekken
• Lijkstijfheid
• Lijkkoude
• Ontbinding
• Cellulaire dood

De dood kondigt zich aan

Tijdens het sterfbed zijn er fysieke en psychische verschijnselen die erop duiden dat de dood niet lang meer op zich laat wachten. Doorgaans betreft het een tijdspanne van enkele uren of dagen. Een periode die in het teken staat van fysieke, maar vaak ook van psychische zwakte, niet meer eten en drinken, desoriëntatie en 'afscheid nemen'. Bij de meeste stervenden breekt er een korte tijd aan waarin hij of zij zich losmaakt van de omgeving.

Verdriet
Vrede krijgen met de naderende dood is een natuurlijk proces, ook al gaat daar bij velen een lange strijd aan vooraf. De familie kan die 'desinteresse' en 'gelatenheid' als zeer moeilijk ervaren. Zeker als de naasten vastzitten in hun eigen verdriet en emoties rondom het overlijden van hun geliefde. Ze zijn dan zo met zichzelf bezig dat ze zich niet kunnen inleven in de gevoelens van de stervende.

Fysieke tekenen van de aanstaande dood

Wanneer treedt de dood in? Hoelang duurt deze lijdensweg nog? Het zijn vragen die vaak worden gesteld aan verpleegkundigen en artsen. Het moment van overlijden is vrijwel niet te voorspellen. Het stervensproces kan lang duren – enkele dagen – of zich binnen een paar uur voltrekken. Het gevoel is vrijwel altijd het eerste zintuig dat het begeeft. De stervende heeft dan geen pijn meer, en vaak is er sprake van een opleving of euforie, die soms door de familie verkeerd wordt geïnterpreteerd. In deze fase is de stervende inmiddels zeer verzwakt. Ook het gezichtsvermogen laat steeds meer na. De stervende geeft dan vaak aan dat het om hem heen almaar donkerder wordt. Slikken gaat moeizamer, waardoor drinken onmogelijk is. Eten en drinken is ook niet meer nodig; de verzorgende hoeft in deze fase alleen maar de mond en lippen te bevochtigen. De ogen worden dof en troebel. Het gehoor blijft doorgaans het langst aanwezig.

Symptomen in de laatste fase

In dit stadium van extreme verzwakking zijn dikwijls de volgende kenmerken waarneembaar:

• De stervende zakt weg in de kussens, hoofd op de borst.
• Mond en ogen zijn half geopend.
• De slikreflex is verdwenen.
• Soms hevige transpiratie in combinatie met terminale koorts.
• De sluitspieren van blaas en rectum zijn verlamd.
• Doodsreutel of rochelende ademhaling, doordat er zich slijm ophoopt in de keel, de luchtpijp (trachea) en in de bronchioli (longoedeem).

Verzwakte pols en ademhaling

De pols wordt weker (draadpols), doorgaans onregelmatig en steeds moeilijker te voelen. Ook de polsfrequentie neemt af. De veelal reutelende ademhaling wordt eveneens onregelmatiger en ongelijkmatiger. Vaak gekenmerkt door de karakteristieke Cheyne Stokes-ademhaling, waarbij de ademhaling telkens oppervlakkiger en ongelijkmatiger wordt en uiteindelijk tijdelijk stopt (apneu). Daarna wordt de zwakke ademhaling weer dieper, meestal gevolgd door een diepe zucht.

Slechte bloedcirculatie

De bloedcirculatie verslechtert, de bloeddruk zakt weg. Door de dalende lichaamstemperatuur voelen de extremiteiten (voeten, handen, neus) koud aan. De gelaatstrekken worden geprononceerder, ook wel doodsmasker genoemd. De Griekse arts Hippocrates (460 v.C. – 370 v.C.) vermeldde dit verschijnsel in zijn geschriften. Het doodsmasker wordt om die reden facies Hippocratica genoemd.

Symptomen

Samenvattend zijn de kenmerken van de verslechterde bloedcirculatie bij stervenden onder andere:

• Koude handen, voeten en neus.
• Weke pols.
• Lage bloeddruk.
• Facies Hippocratica: scherpe, geprononceerde gelaatstrekken (doodsmasker), spitse neus, neusvleugelen.
• Blauwe (paarse) vlekken op de extremiteiten door de slechte bloedcirculatie. Niet te verwarren met lijkvlekken. Ook de lippen kunnen blauw zijn. Net als de nagels. Dit wordt cyanose (blauwzucht) genoemd.

Tekenen die wijzen op de waarschijnlijkheid van de dood

De norm bij het vaststellen van de dood is het wegvallen van de hersenfuncties. De ademhaling stopt, het hart staat stil, de bloeddruk is nihil en er is geen bewustzijn meer. De behandelend arts, of de huisarts als de patiënt thuis overlijdt, voert na het overlijden de lijkschouwing uit. Er zijn karakteristieke kenmerken die erop duiden dat de stervende is overleden, zoals:

• Geen hartactie, geen ademhaling.
• Totale gevoelloosheid.
• Volkomen verslapping van de spieren.
• Lichaamswarmte verdwijnt.
• Ongevoeligheid van het hoornvlies (cornea).

Tekenen die erop wijzen dat de dood onherroepelijk is ingetreden

De somatische dood wil zeggen dat het hart, de longen en de hersenen, ofwel de systeemorganen, het laten afweten in hun samenwerking. Dat wil niet zeggen dat er sprake is van cellulaire dood. Bij de onomkeerbare dood, in tegenstelling tot de klinische dood waarbij de patiënt in theorie binnen 5 minuten nog 'teruggehaald' kan worden, zijn de weefsel- en orgaanveranderingen zodanig dat reanimatie niet meer tot de mogelijkheden behoort. Het hart begeeft het doorgaans als eerste (hartfalen). Verschijnselen die onherroepelijk op de dood wijzen zijn onder andere:

Lijkvlekken

(livor mortis)
Dit zijn donkerblauwe plekken aan de achterzijde van het lichaam, niet te verwarren met circulatievlekken in de laatste terminale fase. Lijkvlekken ontstaan wanneer het bloed naar de laagst gelegen lichaamsdelen zakt, zoals de rug, schouders en benen en voeten.

Lijkstijfheid

(rigor mortis)
Lijkstijfheid treedt na 2 tot 3 uur op. Na ongeveer een etmaal of langer vermindert de lijkstijfheid en treedt er weer spierverslapping op.

Lijkkoude

(algor mortis)
De lichaamstemperatuur daalt snel. Het lijk neemt de omgevingstemperatuur aan.

Ontbinding

De buik zet op en verkleurt. Dit verschijnsel is na ongeveer 24 uur waarneembaar.

Cellulaire dood

Het cellulair metabolisme houdt nog enkele uren stand na het intreden van de somatische dood. Dit proces, en de duur ervan, is afhankelijk van de aanwezige zuurstof en voedingsstoffen in de cellen. De cellulaire dood is zogezegd het finale eindpunt.

Lees verder

• Wie is bang voor de dood?
• De dood komt in fasen
• Acute hartdood (hartstilstand)
• De fysieke dood – lijkvlekken en circulatievlekken
• De fysieke dood – lijkstijfheid (rigor mortis)