Soorten antibiotica: penicillines (o.a. Broxil, Augmentin)

Penicilline was het eerste antibioticum dat werd gebruikt bij de behandeling van bacteriële infecties. Sinds die tijd zijn er nog meer soortgelijke middelen ontwikkeld; sommige werken tegen een kleine groep en andere tegen een grote groep micro-organismen. Enkele middelen worden alleen gebruikt als er sprake is van resistente soorten. Soms zijn er bijwerkingen bij het gebruik van penicilline.

• Eigenschappen van de penicillines
• De werking van penicillines
• MRSA
• Penicillines: ontwikkeling vanaf de ontdekking
• Toepassing van antibiotica uit de groep penicillines
• Toediening
• Bijwerkingen
• Wisselwerking
• Merknamen

Eigenschappen van de penicillines

De penicillines worden (samen met de cefalosporines en de carbapenems) tot de de bèta-lactam-antibiotica gerekend vanwege hun moleculaire structuur. De bèta-lactam-antibiotica werken bactericide, ze doden dus de bacteriën. Dit gebeurt doordat deze middelen ingrijpen in de structuur van de celwand van de bacteriën. Die sterven daardoor af. Met de term "bèta-lactam" wordt een bepaalde chemische structuur bedoeld, een soort ring van atomen, die deze antibiotica hun specifieke eigenschappen geven.

In de groep penicillines is het middel met deze naam het meest bekend, het is eigenlijk het "oer-antibioticum" waarmee het allemaal begonnen is toen het bij toeval werd ontdekt door Alexander Fleming. Er zijn tegenwoordig nogal wat afgeleide middelen van penicilline, dit noemt men penicillinederivaten. Hieronder vallen de carbapenems, monobactams, cefalosporines en de carboxypenicillines. Deze middelen werken allemaal volgens hetzelfde mechanisme.

De werking van penicillines

De oorspronkelijke "gewone" penicilline is een smalspectrum antibioticum: het werkt tegen een kleine groep bacteriën. Daarbij komt nog dat het erg gevoelig is voor bepaalde enzymen die door de meeste soorten bacteriën worden geproduceerd. Die enzymen, de bèta-lactamasen, breken de penicilline en de daarvan afgeleide middelen af: de bèta-lactam-ring wordt afgebroken waardoor het middel onwerkzaam wordt.

Er zijn wel synthetische, vergelijkbare middelen die bestand zijn tegen bèta-lactamasen. Voorbeelden hiervan zijn meticilline en flucloxacilline; dit zijn ook smalspectrumpenicillines, die worden gebruikt bij infecties door Stafylococcus aureus. Ze zijn wel bestand zijn tegen de bèta-lactamasen, die door 80% van deze stafylokokken wordt geproduceerd. Het is voor een zinvolle behandeling nodig om te weten dat het om een infectie met stafylokokken gaat, dus zal er eerst een bacteriologisch onderzoek plaatsvinden.

Naast deze smalspectrumpenicillines zijn er ook varianten die een breedspectrumwerking hebben: dit zijn middelen die heel veel gebruikt worden omdat ze werkzaam zijn tegen een veel verschillende soorten bacteriën. De antibiotica die hieronder vallen zijn amoxycilline, piperacilline en ampicilline.

Aan sommige antibiotica is een andere chemische stof toegevoegd die de werking van de bèta-lactamasen weer blokkeert, die daardoor op hun beurt onwerkzaam worden gemaakt. Deze toegevoegde hulpstof wordt een bèta-lactamase-remmer genoemd. Voorbeelden hiervan zijn clavulaanzuur dat wordt toegevoegd aan amoxycilline, en tazobactam dat wordt gecombineerd met piperacilline. Ook deze zg. combinatiepenicillines zijn onder verschillende merknamen op de markt.

MRSA

Het antibioticum meticilline komt ook uit de penicillinegroep en wordt tegenwoordig niet meer gebruikt om mee te behandelen. Het werd gebruikt tegen stafylokokken die resistent waren voor andere antibiotica. Als ook dit middel (en de tegenwoordig gebruikte vergelijkbare middelen) niet meer werkte bij een infectie met Stafylococcus aureus, werd deze bacterie aangeduid als MRSA ofwel Meticilline Resistente Stafylococcus Aureus. Het middel is vervangen door middelen als bovengenoemde flucloxacilline. De term MRSA is wordt echter nog steeds gebruikt bij een resistente variant van Stafylococcus aureus.

Penicillines: ontwikkeling vanaf de ontdekking

Penicilline vanaf de Tweede Wereldoorlog op grote schaal toegepast. Onder diverse merknamen is benzylpenicilline sinds 1941 op de markt. Een soortgelijke chemische verbinding, feneticilline is sinds 1960 internationaal op de markt. Sinds 1970 is daar flucloxacilline bij gekomen, en sinds 1972 amoxicilline. De bèta-lactamase-remmer clavulaanzuur wordt sinds 1981 gebruikt.

Toepassing van antibiotica uit de groep penicillines

Als het mogelijk is zal er bij voorkeur behandeld worden met een smalspectrumpenicilline; de breedspectrumpenicillines werken tegen veel meer bacteriën maar de andere kant hiervan is dat daarbij ook de "goede bacteriën" worden vernietigd. Dit heeft tot gevolg dat er relatief vaker bijwerkingen voorkomen bij het gebruik van een middel uit de laatste groep, zoals bijvoorbeeld diarree omdat de normale darmflora verstoord wordt.

Om te kunnen kiezen voor een smalspectrumpenicilline moet meestal wel bekend zijn of het zal werken; als het nog niet duidelijk is om welke soort bacterie het gaat bij een te behandelen infectie, zal de arts voor de zekerheid een middel voorschrijven uit de breedspectrumpenicillines, om de "pakkans" te vergroten, tot bekend is om welke bacterie(n) het gaat.

(benzyl)penicilline/ feneticilline

De antibiotica met dezewerkzame stof worden voorgeschreven bij infecties zoals keelontsteking veroorzaakt door bacteriën (groep A streptokok, zie foto), roodvonk en bepaalde vormen van longontsteking en hersenvliesontsteking. Ook kan het bij syfilis en (als eenmalige injectie) bij gonorroe, en bepaalde huidinfecties zoals bijvoorbeeld erysipelas (wondroos) worden gebruikt.

amoxicilline

Middelen die het "breder" werkende amoxicilline bevatten worden gebruikt voor de bestrijding van infecties zoals bijvoorbeeld acute bronchitis, middenoorontsteking, bijholteontsteking, blaasontsteking en huidinfecties. Bij de behandeling van een maag- of darmzweer wordt vaak een medicijn gebruikt dat onder andere dit antibioticum bevat. Aan vrouwen met een Chlamydia-infectie die bovendien zwanger zijn wordt amoxicilline voorgeschreven in plaats van de gebruikelijke andere antibiotica omdat dit middel veiliger is voor de ongeboren baby.

flucloxacilline

Flucloxacilline wordt gebruikt bij infecties met gram-positieve bacteriën, met name stafylokokken en het werkt dan eveneens bij de veelvoorkomende bèta-lactamase-vormende varianten, zoals boven beschreven. Het gaat hier dan om vooral om huidinfecties: geïnfecteerd eczeem, krentenbaard, steenpuisten, ontsteking van de buitenste gehoorgang, wondroos. Bij deze infecties, die bijna altijd door Stafylococcus aureus worden veroorzaakt, is dit middel de eerste keus.

piperacilline

Dit middel werkt tegen een grote groep Gram-positieve en Gram-negatieve bacteriën, ook die soorten die niet met eenvoudiger middelen te behandelen zijn, zoals Pseudomonas. Het wordt beschouwd als reservemiddel en wordt bij voorkeur alleen in het ziekenhuis gebruikt, als andere antibiotica geen optie zijn. Het is gevoelig voor bèta-lactamase-vormende bacteriën, die het onwerkzaam kunnen maken.

amoxicilline/clavulaanzuur

Om te voorkomen dat amoxicilline wordt afgebroken door bèta-lactamase-vormende bacteriën wordt het met clavulaanzuur gecombineerd. Clavulaanzuur beschermt de amoxicilline tegen afbraak door de bacteriën, doordat het de bèta-lactamasen uitschakelt, zodat de amoxicilline zijn werk kan doen. Het werkingsspectrum hiervan wordt daarmee uitgebreid. Dit combinatiemiddel wordt ingezet bij de behandeling van onder andere huidinfecties, infecties van het mond- en kaakgebied, luchtweginfecties zoals longontsteking, acute bronchitis, middenoorontsteking, bijholteontsteking, nieren, urinewegen, de ziekte van Lyme en hersenvliesontsteking. De wijze van toediening is afhankelijk van de ernst van de infectie.

piperacilline/tazobactam

De werking die clavulaanzuur heeft op de bèta-lactamasen zodat amoxicilline werkzaam blijft, is dezelfde die tazobactam heeft voor piperacilline. Het wordt, net als enkele piperacilline beschouwd als reservemiddel, dat alleen in het ziekenhuis wordt gebruikt. Tazobactam zorgt dat de bèta-lactamasen worden uitgeschakeld, zodat de piperacilline zijn werk kan doen. Ook hiervan wordt het werkingsspectrum daarmee uitgebreid. Deze combinatie zal alleen gebruikt worden bij gecompliceerde infecties, als andere middelen niet meer kunnen worden gebruikt omdat ze niet (meer) zullen werken vanwege resistentie van de bacteriën die bij de infectie zijn betrokken.

Toediening

De antibiotica uit de groep penicillines zijn te verkrijgen in de vorm van capsules, oplostabletten, druppelvloeistof, stroop, drank, infusievloeistof en injectievloeistof. Sommige middelen uit deze groep zijn alleen via injectie toe te dienen, deze zullen dan ook niet worden gebruikt bij bacteriële infecties die goed te behandelen zijn met middelen die makkelijker kunnen worden gebruikt, zoals een drank of capsules.

Bijwerkingen

De meest voorkomende bijwerkingen van de (benzyl)penicillines/feneticilines en flucloxacilline zijn diarree of dunne ontlasting en lichte buikkrampen. Deze klachten komen soms voor. Ook komen soms voor misselijkheid, braken, huiduitslag en jeuk. De laatste twee klachten kunnen onschuldig zijn maar ook wijzen op een minder voorkomende bijwerking, namelijk allergie voor penicillines; als dit het geval blijkt te zijn is iemand ook allergisch voor andere middelen uit deze groep antibiotica en moet het gebruik ervan (in overleg) gestopt worden.

Het is nodig dat de apotheek hiervan op de hoogte wordt gesteld, zodat er niet opnieuw antibiotica uit de penicillinegroep worden gegeven. Het kan zijn dat iemand die allergisch is voor penicillines ook allergisch is voor cefalosporines, een andere groep van de bèta-lactam-antibiotica.

Bij toediening van (benzyl)penicilline via injecties kan de plaats van injectie pijnlijk zijn. Bij de behandeling van sommige aandoeningen kunnen onder andere hoofdpijn, koorts, rillingen, zweten voorkomen. De dosis wordt dan aangepast en eventueel kan medicatie tegen deze bijwerkingen worden gegeven.

De breedspectrumantibiotica uit deze groep zoals amoxicilline en amoxicilline/clavulaanzuur kunnen behalve bovenstaande bijwerkingen ook nog schimmel- of gistinfecties geven in bijvoorbeeld de mond (spruw) of vagina. Door verstoring in het evenwicht tussen bacteriën, schimmels en gisten kunnen de micro-organismen uit de laatste groep tijdelijk de overhand krijgen in de flora. Als zich deze klachten voordoen is het raadzaam de dokter te om advies te vragen.

Wisselwerking

De volgende wisselwerkingen zijn bekend:

• antibiotica uit deze groep en die uit de groep aminoglycosiden versterken elkaars werking
• een verminderde werking van de anticonceptiepil (amoxicilline, amoxicilline/clavulaanzuur, ampicilline)
• de instelling op "bloedverdunners" zoals Sintrom en Marcoumar kan ontregeld worden (amoxicilline, flucloxacilline, amoxicilline/clavulaanzuur)
• penicillines en bacteriostatische antibiotica uit bijvoorbeeld de groep tetracyclinen en macroliden kunnen elkaar onwerkzaam maken (amoxicilline, flucloxacilline, amoxicilline/clavulaanzuur)
• het vaccin tegen buiktyfus (Vivotif) wordt onwerkzaam. Als dit vaccin via een injectie wordt gegeven treedt deze wisselwerking niet op.

Merknamen