Botox: meer dan een anti-rimpel middel

Het Hollywood-gezicht kan niet meer zonder: Botox is hét "wondermiddel" tegen de gevreesde tekenen van veroudering. Maar niet alleen vrouwen die de eeuwige jeugd nastreven zijn blij met het bestaan van Botox. Ook voor de medische wereld blijkt het een waardevol middel te zijn. Nagenoeg ieder medisch discipline kent er wel een toepassing voor. Botox is dus meer dan een cosmetisch product: tal van kwalen en symptomen kunnen ermee worden verholpen. Een waar wondermiddel dus?

Inhoud

• Botox: van gif tot medicijn
• Het werkingsmechanisme van Botox
• Toepassingen voor Botox

Botox: van gif tot medicijn

De term Botox is een afkorting van botulinetoxine, een stof die wordt gemaakt door de bacterie Clostridium botulinum. Deze bacterie is betrokken bij bederf van etenswaren en kadavers en kan (voedsel)vergiftiging veroorzaken, botulisme genoemd. Het gif is een neurotoxine, wat wil zeggen dat het aangrijpt op het zenuwstelsel. Dit resulteert in spierverlamming, onder andere van het hart en ademhalingsspieren, waardoor de vergiftiging een dodelijke afloop heeft. Botulinetoxine is al letaal in zeer lage doses en is tot dusver de meest giftige stof die we kennen. Men moet dan ook waken voor voedselblikken die uitzetting vertonen, aangezien dit duidt op bacteriële gassen. Ook moet men besmette meren (als gevolg van vogel- of vissterfte) mijden, want ook hier kan het botulinetoxine aanwezig zijn.

Sinds enkele tientallen jaren is het bekend dat dit beruchte gif in sommige gevallen ook heilzame effecten kan hebben. De commerciële toepassing van botulinetoxine is nu zelfs bekender dan de toxische eigenschappen. In dit verband spreken we ook wel van de stof BTX-A: een specifiek type botulinetoxine dat voor Botox-injecties wordt gebruikt. Het zal wellicht wat onlogisch voorkomen dat een stof die dusdanig gevaarlijk is in de cosmetische en medische praktijk aan mensen wordt toegediend. Echter, de hoeveelheid BTX-A die in Botox-injecties aanwezig is, is vele malen kleiner dan de letale dosis. Op deze wijze kan het effect van Botox beperkt worden tot specifieke lichaamsregionen waar de werking wenselijk is, zonder dat vitale lichaamsfuncties verlamd raken.

Het werkingsmechanisme van Botox

BTX-A grijpt aan op de grensovergang tussen zenuw en spier (de neuromusculaire junctie). In de zenuwuiteinden bindt het aan de neurotransmitter (signaalstof) acetylcholine en voorkomt daarmee dat het door de zenuw wordt afgegeven. Zodoende kan het niet langer de signaaloverdracht tussen zenuw en spier bewerkstelligen, met als gevolg dat de spier niet meer kan worden aangezet tot contractie. Met andere woorden, BTX-A hindert de aansturing van spieren en leidt voor spierontspanning. Ook zijn er aanwijzingen dat BTX-A effecten in de hersenen heeft, ten aanzien van de regulatie van de prikkelbaarheid van zenuwen.

Toepassingen voor Botox

Wanneer is het remmen van spieractiviteit wenselijk? Het antwoord ligt voor de hand: wanneer spieren een te hoog activiteitsniveau hebben en zodoende symptomen en klachten veroorzaken. Dit is bij tal van medische aandoeningen het geval. Gezien de vele spieren die aanwezig zijn in het lichaam, zijn er vele verschillende lichaamsregionen die aangedaan kunnen zijn. Vandaar dat er voor nagenoeg ieder medisch discipline wel een indicatie voor BTX-A te vinden is. Ook voor sommige aandoeningen waarbij de prikkelbaarheid in de hersenen gestoord is, kan Botox een uitkomst bieden. Dit zijn voorbeelden van directe effecten van BTX-A. Een indirect effect van het botulinetoxine vormt de basis voor de cosmetische toepassing.

Cosmetisch gebruik
De meest bekende en meest gebruikelijke toepassing van Botox is de bestrijding van rimpels. In dit geval is er niet zozeer sprake van een te hoge activiteit van spieren, maar zorgt de verouderde, verstijfde huid voor een rimpelige structuur. De effectiviteit van Botox volgt uit het gegeven dat ontspanning van de gezichtsspieren leidt tot rek van de huid, waardoor deze als het ware gladgestreken wordt. Een bijkomstig effect is dat het gezicht aan mimiek verliest: zonder activiteit van gezichtsspieren kunnen gezichtsuitdrukkingen niet tot stand komen. Vandaar dat met Botox behandelde gezichten een onnatuurlijke, verstijfde en emotieloze indruk kunnen maken.

Neuromusculaire aandoeningen

Neuromusculaire aandoeningen zijn ziekten van zenuwen en/of spieren in het perifere zenuwstelsel, die gepaard kunnen gaan met overmatige spieractiviteit. Dit kan leiden tot onwillekeurige bewegingen en onnatuurlijke houdingen, dystonie genoemd. Dystonie kan in verschillende lichaamsregionen aanwezig zijn, zoals in het gezicht, de oogleden en de mond, kaak of in de nek, maar ook bijvoorbeeld in de handen ("schrijverskramp"). Andere verschijnselen zijn spasticiteit (constante spieraanspanning), fasciculaties (korte samentrekkingen van verschillende spieren), myokemie (korte samentrekkingen van een specifieke spier) en tremor (spiertrilling). Al dit soort abnormale spiercontracties kunnen worden verminderd door toediening van BTX-A.

Ophthalmologische aandoeningen

Gestoorde aansturing van de oogspieren kunnen verschillende symptomen teweegbrengen. In het geval van strabismus zijn de ogen niet gelijkgericht (scheelzien). Nystagmus is het verschijnsel dat de ogen een constant afdwalend patroon, onderbroken door correcties, vertonen. Door de activiteit van de verantwoordelijke oogspieren met behulp van BTX-A te remmen, kunnen deze symptomen worden verminderd.

Laryngeale aandoeningen

Ook de spieren in de larynx (strottenhoofd) kunnen abnormale activiteit vertonen. Dit beïnvloedt de functie van de stembanden, met als mogelijke gevolgen stemtrilling, stotteren, vocale tics en puberophonia (het niet lager worden van de stem van jongens gedurende de puberteit). Opnieuw kan ontspanning van de betrokken spieren middels BTX-A verlichting van de klachten bieden.

Gastrointestinale aandoeningen

De spijsvertering wordt mede mogelijk gemaakt door spiercontracties in het maagdarmkanaal. Overmatige contracties van deze spieren kunnen echter gezondheidsklachten veroorzaken. Zo kan verkramping van de anale spieren leiden tot constipatie. Ook kan de doorgang van voedsel tussen slokdarm en maag en tussen maag en darmen geblokkeerd zijn door spiersamentrekking. Patiënten met dit soort klachten zijn uiteraard zeer gebaat bij verslapping van de betrokken spieren.

Klieraandoeningen
Overactiviteit van klieren leiden tot overmatige afscheiding van lichaamsvloeistoffen. Te denken valt aan tranen, kwijlen en zweten. Het is gebleken dat BTX-A kan bijdragen aan de bestrijding van deze symptomen.

Urogenitale aandoeningen

Ook in het gebied van de urinegerelateerde- en geslachtsstructuren kan een abnormaal gehalte van spiersamentrekking tot vervelende klachten leiden. Het onvermogen om de sluitspieren te ontspannen leidt tot het niet kunnen ledigen van de blaas. Vaginisme houdt in dat de spier rond de vagina zo sterk is samengetrokken, dat penetratie onmogelijk is, wat problemen met de copulatie met zich meebrengt. BTX-A is tevens voor deze klachten werkzaam gebleken.

Pijnsyndromen

BTX-A blijkt ook bepaalde pijnklachten te kunnen verminderen, zoals rugpijn en hoofdpijn. Het precieze mechanisme dat hieraan ten grondslag ligt is nog niet duidelijk, maar wetenschappers vermoeden dat het een gevolg is van de beïnvloeding van de prikkelbaarheid in de hersenen, waardoor de pijnsignalen vanuit de aangedane lichaamsdelen worden geremd en tot een minder sterke pijnsensatie leiden.

Bovenstaande opsomming is een greep uit de vele toepassingsmogelijkheden van Botox. Op dit moment bevinden de meeste van deze toepassingen zich nog in een experimentele fase, maar de toekomstige mogelijkheden voor de medische praktijk zijn veelbelovend. Hoe ironisch het misschien ook mag klinken, het zou goed kunnen dat het botulinetoxine, de meest giftige stof die we kennen, voor vele patiënten aanzienlijke symptoomverlichting zal bieden.