Weerstand, afweer en immuniteit tegen ziekte: een overzicht

Ons lichaam moet zich een leven lang verdedigen tegen indringers. Gelukkig beschikken we over een vernuftig systeem dat ons daar vlekkeloos bij helpt. In de meeste omstandigheden althans. Maar hoe werkt dat systeem precies? En kunnen we het hier en daar een handje helpen? Weerstand is het geheel van weefsels en cellen die het lichaam verdedigen tegen alles wat lichaamsvreemd is. Typisch zijn dat bacteriën en virussen. Maar ook een splinter in de huid, of een nieuwe nier of lever na transplantatie zijn lichaamsvreemde structuren waartegen het lichaam zich zal verdedigen.

Een degelijke barrière

Het afweersysteem doet een beroep op twee grote interventiesystemen: de aspecifieke en de specifieke afweer. Het eerste systeem zorgt voor de algemene of aspecifieke weerstand. Dat zijn als het ware de gatekeepers. Ze vormen een efficiënte barrière tussen het lichaam en de buitenwereld. Deze aspecifieke afweer speelt zich grotendeels af ter hoogte van de huid en de slijmvliezen. Ook bepaalde witte bloedcellen, de zogenaamde macrofagen, die niet gericht zijn tegen één welbepaald micro-organisme maar veeleer een algemene opruimfunctie hebben, spelen hier een rol.

Het andere systeem, dat van de specifieke afweer, werkt veel selectiever en richt zijn pijlen op één bepaald virus of één bepaalde bacterie. Dat zijn de scherpschutters. Ze zorgen voor de specifieke afweer. Hier spelen bepaalde soorten witte bloedcellen de hoofdrol. Deze lymfocyten, zoals we ze in het vakjargon noemen, zijn gespecialiseerd om actie te voeren tegenover één welbepaald micro-organisme: een griepvirus, hepatitis B-virus, mazelenvirus.

Eigenlijk kun je het een beetje vergelijken met de manier waarop we ons huis beveiligen. In de eerste plaats doen we dat via een degelijke omheining, door ramen en deuren goed af te sluiten. Deze mechanische beveiliging kun je vergelijken met de aspecifieke weerstand van ons lichaam: het zorgen voor een goede barrière. Daarnaast kun je ook meer specifiek werken met allerlei alarmsystemen, codes of pasjes... Wanneer je de aspecifieke beveiliging in een huis verwaarloost, door ramen en deuren open te laten, zal ook de specifieke beveiliging in het gedrang komen. En hetzelfde geldt voor de afweer in ons lichaam .Als de aspecifieke afweer faalt, zal de specifieke afweer het moeilijker krijgen.

Huid, blaas, slijmvliezen

Kunnen we ons natuurlijk verdedigingssysteem een handje helpen? Het antwoord is ja! Zowel de specifieke als de aspecifieke afweer kunnen beïnvloed worden. Als leek kun je zelf echter vooral inspelen op de aspecifieke immuniteit. Bijvoorbeeld door de huid goed te verzorgen, door wondjes te vermijden of ze in ieder geval goed te ontsmetten. Niet onbelangrijk is ook dat de huid talg aanmaakt die in zekere mate een bacteriedodend effect heeft. Als je de huid dag na dag met al te agressieve zeep wast, verwijder je de talglaag en dus ook voor een deelde afweer van de huid. Op die manier krijgen sommige kiemen meer kans om een huidinfectie te veroorzaken.

Ook de slijmvliezen ter hoogte van de luchtwegen spelen een belangrijke rol in de aspecifieke afweer. Het slijm dat de slijmvliezen aanmaken, vangt de kiemen die via de luchtwegen binnendringen. De trilhaarbeweging, die het slijm evacueert, zal de gevangen kiemen mee terug naar buiten drijven. Een element dat daarop inspeelt, is koude. Bij koude zal de trilhaarfunctie en dus ook de evacuatie van kiemen vertragen. Koude is dus een voorbeschikkende factor voor een luchtweginfectie. In die omstandigheden zullen de slijmvliezen reactief meer slijm produceren om het proces van de spontane evacuatie van kiemen toch te bevorderen.

Een ander voorbeeld is de blaas. De blaas is in principe steriel, dus kiemvrij. De buitenwereld niet. Zeker bij vrouwen - bij wie de afstand tussen de blaas en de buitenwereld erg klein is - komen kiemen gemakkelijk de blaas binnen. Veel drinken en regelmatig de blaas volledig leegmaken, is een belangrijke voorzorg om blaasinfecties te vermijden. Als er besmette urine in de blaas blijft staan, dan wordt die urine een uitgelezen bodem voorinfecties.

En de voeding ?

En speelt ook de voeding een rol? In zekere zin wel. De mechanismen die tussenkomen in de afweer, hangen voor een groot deel af van eiwitten. Voor de aanmaak van die eiwitten heeft ons lichaam de nodige bouwstenen nodig. Die moeten worden aangevoerd via de voeding'Wie gezond en gevarieerd eet, loopt weinig risico op selectieve tekorten aan bepaalde voedingsstoffen, en zal gewoonlijk geen problemen ondervinden. Problemen kunnen wel opduiken als bepaalde bouwstenen voor de aanmaak van eiwitten ontbreken. En wie bijvoorbeeld nauwelijks groenten of fruit eet - de belangrijkste leveranciers van vitamine C , of wie te weinig zonlichtheeft wat belangrijk is voorde vitamine D-productie, kan op die manier ook de afweer van het lichaam in het gedrang brengen.

Vermoeidheid knaagt aan afweer

Andere factor die een rol kunnen spelen, zijn stress en vermoeidheid. Lange periodes van stress en vermoeidheid kunnen de weerstand ondermijnen en bepaalde kiemen een kans geven. Een typisch voorbeeld daarvan is zona. Het virus dat zona veroorzaakt, behoort tot de familie van de herpesvirussen. Eigen aan deze virussen is dat ze na een besmetting sluimerend aanwezig blijven in de zenuwbanen. In periodes van verminderde afweer, bijvoorbeeld onder invloed van vermoeidheid of stress, krijgt het virus de kans om opnieuw actief te worden en kan zona opduiken.

Extra scherpschutters

Tot slot kunnen we ook de specifieke immuniteit efficiënt beïnvloeden.Het enige wat we op dat vlak echter kunnen doen, is vaccineren. Een kwestie dus van extra scherpschutters inzetten. Op die manier beschermen we jonge kinderen tegen mazelen, bof en andere infectieziekten.

Ook de vaccinaties tegen griep en pneumokokken verdienen hier aandacht. Die laatste zijn vooral aangewezen in geval van een verminderde natuurlijke weerstand, dus op oudere leeftijd, bij mensen met bepaalde chronische aandoeningen of bij chronisch gebruik van medicatie die de natuurlijke afweer onderdrukt, zoals langdurige cortisonetherapie.

Vaccins zijn een efficiënte manier om de specifieke afweer tegen een welbepaalde kiem te verhogen. Wel moetje hiervoor precies weten hoede kiem eruitziet. En sommige kiemen hebben de neiging om heel snel te veranderen. Typevoorbeeld is het griepvirus. Omdat het griepvirus er ieder jaar opnieuw een beetje anders uitziet, moet ook het griepvaccin jaar na jaar een beetje worden aangepast om doeltreffend te zijn.