De basale principes van schematherapie

Schematherapie is een therapievorm die onder andere veel wordt toegepast bij persoonlijkheidsproblematiek. Dit artikel zal een beknopt overzicht geven van de basale principes die worden gebruikt bij schematherapie. Schematherapie gaat, zoals de naam al doet vermoeden, in op schema’s. Schema’s zijn diepgewortelde overtuigingen over onszelf en de wereld, die vroeg in ons bestaan ontstaan. Een schema is als het ware een bepaalde ‘bril’ waardoor we de wereld bekijken en interpreteren. Schema’s komen vooral duidelijk naar voren bij emotioneel beladen gebeurtenissen.

Het ontstaan van schema’s

Schema’s ontstaan in de kindertijd en ontwikkelen zich verder als we ouder worden. Om het ontstaan van schema’s verder uit te leggen, is het van belang om drie verschillende niveau’s van het bewustzijn te onderscheiden. Als we in het dagelijks leven met een gebeurtenis geconfronteerd worden, vormen we daar vrijwel direct automatische gedachten bij. Dit zijn gedachten die razendsnel in ons hoofd gevormd worden bij een bepaalde situatie. De gedachten zijn automatische interpretaties van hetgeen om ons heen gebeurt. Een voorbeeld van een automatische gedachte is: ik heb een slecht cijfer gehaald op school. Nu vinden mijn ouders me een stommeling.
Het tweede niveau bestaat uit de onderliggende opvattingen, die veelal de vorm hebben van leefregels, met als doel om de kans op positieve consequenties te vergroten en negatieve consequenties te verkleinen. Een voorbeeld van een onderliggende opvatting is: als ik goede cijfers haal op school, zijn mijn ouders trots op me.
Het diepste niveau bestaat uit de schema’s. Dit zijn basale aannames die iemand heeft over zichzelf en de wereld om hem heen. Deze overtuigingen zijn hardnekkig en diep ingesleten en daarom moeilijk om te veranderen. Het gaat hierbij om aannames als: ik zal worden afgewezen, anderen zijn erop uit om misbruik te maken van mij, alles moet altijd perfect zijn. Iedereen heeft dit soort basale aannames. De sterkte van deze schema’s varieert echter.

Factoren van buitenaf

Schema’s ontstaan naar aanleiding van negatieve gebeurtenissen. De sterkste schema’s ontwikkelen zich over het algemeen vroeg in de kindertijd. Een kind wat al vroeg te maken krijgt met misbruik, verlating of verwaarlozing zal de overtuiging ontwikkelen dat anderen hem zullen misbruiken, verlaten of verwaarlozen. De schema’s worden in de volwassenheid geactiveerd door situaties die lijken op de traumatische ervaringen van vroeger. Op zo’n moment krijgt de persoon te maken met sterke negatieve emoties als angst, boosheid en verdriet. Een schema hoeft niet altijd te ontstaan door een traumatische gebeurtenis, maar ontstaat vrijwel altijd door (zich herhalende) schadelijke ervaringen tijdens de kindertijd en adolescentie.

Individuele factoren

Naast deze factoren van buitenaf zijn er ook individuele factoren die invloed hebben op (de mate van) het ontstaan van schema’s. De drie belangrijkste factoren hierbij zijn: aangeboren temperament, gezin en opvoeding en basisbehoeften.
Ieder kind wordt geboren met een uniek temperament. Dit temperament bepaalt hoe kinderen op gebeurtenissen reageren en kan ervoor zorgen dat iemand gevoelig of juist minder gevoelig is voor het ontstaan van schema’s. Een kind wat van zichzelf angstig, prikkelbaar en verlegen is, zal vatbaarder zijn voor het ontwikkelen van een schema dan een kind wat kalm, opgewekt en sociaal is. In extreme situaties kan het temperament op zichzelf al ervoor zorgen dat een kind in alledaagse situaties op een extreme manier reageert. Zo kan het temperament zonder een direct aanwijsbare gebeurtenis leiden tot psychopathologie.
Een tweede individuele factor is het gezin en de opvoeding van een kind. De sterkste schema’s ontstaan meestal vanuit het kerngezin. Wanneer een kind bijvoorbeeld langdurig mishandeld wordt, kan een schema als wantrouwen/misbruik ontstaan. Het kind zal de wereld dan blijven bekijken vanuit de overtuiging dat anderen erop uit zijn om het kind kwaad te doen.
De derde individuele factor zijn de basisbehoeften van kinderen. Ieder kind heeft globaal zes basisbehoeften: basisveiligheid, verbondenheid, autonomie, zelfwaardering, zelfexpressie en realistische grenzen. Als één of meer van deze basisbehoeften wordt gemist tijdens de jeugd, kan dit het ontstaan van schema’s versterken.

Intensiteit van schema’s

Schema’s zijn dus ontstaan om de wereld om ons heen interpreteerbaar te maken. In die zin zijn de schema’s dus handig of zelfs noodzakelijk geweest. Later in het leven kunnen de schema’s zich echter tegen de persoon keren, doordat mensen in andere situaties hun schema’s vast blijven houden. Schema’s worden niet altijd in dezelfde mate geactiveerd. Een heftiger schema zal in een groter aantal situaties worden geactiveerd. Daarnaast is het moment van het ontstaan van het schema van invloed. Een schema wat op zeer jonge leeftijd is ontstaan, zal op latere leeftijd vaak sterker geactiveerd worden. Ook geldt dat een krachtiger schema vaak heftigere negatieve emoties oproepen die langer aanhouden dan bij een minder krachtig schema.

Omgaan met schema’s

Er zijn drie manieren waarop iemand kan omgaan met schema’s: overgave, vermijding en overcompenseren. Bij overgave gaat de persoon mee in het denken, voelen en handelen wat bij het schema hoort. De persoon gaat mee in de gevoelens die worden geactiveerd door het betreffende schema. Iemand kan ook uit zelfbescherming vermijden dat het schema geactiveerd wordt. Deze vermijding zorgt ervoor dat extreem negatieve emoties (woede, angst, verdriet) niet worden opgeroepen. Voorbeelden van vermijding zijn : afleiding zoeken (gevoelens negeren), automutileren (gevoelens blokkeren) of het vermijden van bepaalde situaties. Een laatste manier van omgaan met schema’s is de overcompensatie. Door zo veel mogelijk tegenovergesteld gedrag aan de schema’s te vertonen, probeert de persoon te voorkomen dat het schema actief wordt. Wanneer het schema dan echter toch geactiveerd wordt, is men niet voorbereid op de heftige emotionele pijn die ontstaat. Hierdoor kan het schema mislukking worden geactiveerd.

Voorbeelden van schema’s en reacties hierop