Persoonlijkheidsstoornissen: Soorten en kenmerken

Persoonlijkheidsstoornissen omvatten aanhoudende gedragspatronen die zich manifesteren als inflexibele en maladaptieve reacties op een breed scala aan persoonlijke en sociale situaties. Deze stoornissen zijn niet het gevolg van andere psychiatrische aandoeningen, neurologische aandoeningen, middelenmisbruik of lichamelijke aandoeningen, hoewel ze soms samen kunnen voorkomen met andere stoornissen. Persoonlijkheidsstoornissen leiden vaak tot persoonlijk leed en beperkingen, en hebben aanzienlijke gevolgen voor zowel het sociale als het beroepsmatige leven van een persoon.

• Terminologie
• Persoonlijkheid
• Persoonlijkheidsstoornis
• Persoonlijkheidsverandering
• Soorten persoonlijkheidsstoornissen
• Afhankelijke persoonlijkheid
• Obsesieve-compulsieve persoonlijkheid
• Antisociale persoonlijkheid
• Borderline persoonlijkheid
• Geremde persoonlijkheid
• Narcistische persoonlijkheid
• Ontwijkende persoonlijkheid
• Paranoïde persoonlijkheid
• Passief-agressieve persoonlijkheid
• Schizoïde persoonlijkheid
• Schizotypische persoonlijkheid
• Theatrale persoonlijkheid
• Type A-persoonlijkheid
• Type B-persoonlijkheid
• Zelfkwellende persoonlijkheid
• Behandelmethoden voor persoonlijkheidsstoornissen
• Prognose en langetermijnbeheer
• Preventieve strategieën

Terminologie

Persoonlijkheid

Persoonlijkheid verwijst naar de stabiele en karakteristieke patronen van gedachten, gevoelens en gedragingen die een persoon onderscheiden van anderen. De persoonlijkheid is zowel biologisch als sociaal bepaald en omvat een combinatie van erfelijke aanleg (genetische factoren, constitutie) en verworven kenmerken (milieu, opvoeding). Persoonlijkheid ontwikkelt zich en verandert gedurende het leven, beïnvloed door het biologische rijpingsproces (zoals puberteit, volwassenheid, menopauze) en persoonlijke ervaringen (socioculturele en affectieve omstandigheden).

Persoonlijkheidsstoornis

Persoonlijkheidsstoornissen zijn ontwikkelingsstoornissen die meestal beginnen in de kindertijd of adolescentie en doorgaan in de volwassenheid. Ongeveer 10-15% van de volwassenen in de algemene bevolking vertoont symptomen die voldoen aan de criteria voor een persoonlijkheidsstoornis. Deze stoornissen worden gekenmerkt door inflexibele en maladaptieve patronen van gedrag, denken en waarnemen die leiden tot significante problemen in sociale en beroepsmatige functies.

Persoonlijkheidsverandering

Een persoonlijkheidsverandering ontstaat vaak later in het leven, meestal als gevolg van ernstige of langdurige stress, ernstige omgevingsschade, een hersentumor, een hersenletsel, een hersenbloeding, een herseninfarct of endocriene en metabole stoornissen. In tegenstelling tot persoonlijkheidsstoornissen, worden persoonlijkheidsveranderingen niet beschouwd als het gevolg van een psychiatrische aandoening.

Soorten persoonlijkheidsstoornissen

Persoonlijkheidsstoornissen worden vaak ingedeeld in clusters op basis van gemeenschappelijke kenmerken en gedragsuitingen. Het is belangrijk op te merken dat veel persoonlijkheidsstoornissen kenmerken vertonen van meerdere clusters.

Afhankelijke persoonlijkheid

Mensen met een afhankelijke persoonlijkheid vertonen een gebrek aan zelfvertrouwen en moedigen anderen aan om belangrijke beslissingen voor hen te nemen. Ze maken hun eigen behoeften ondergeschikt aan die van de mensen van wie ze afhankelijk zijn. Deze personen zijn vaak terughoudend om eisen te stellen aan anderen en voelen zich niet in staat om voor zichzelf te zorgen. Ze zijn bezorgd over het verlaten worden en hebben vaak een intense angst om in de steek gelaten te worden.

Obsesieve-compulsieve persoonlijkheid

Een obsessief-compulsieve persoonlijkheid (ook wel anankastische persoonlijkheid genoemd) wordt gekenmerkt door overmatige zorgvuldigheid, perfectionisme en een rigide naleving van regels en orde. Personen met deze persoonlijkheidsstoornis ervaren vaak een sterk gevoel van gewetenswroeging en hebben moeite om flexibel te zijn in hun denken en handelen. Ze kunnen buitensporig bezig zijn met details, regels en volgzaamheid, wat hun functioneren kan belemmeren.

Antisociale persoonlijkheid

Mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis (ook bekend als psychopaten of sociopaten) tonen een onverschilligheid en gebrek aan empathie voor de gevoelens van anderen. Ze hebben moeite met het onderhouden van duurzame relaties en hebben vaak een gebrekkig verantwoordelijkheidsgevoel. Personen met deze stoornis kunnen een lage tolerantie voor frustratie hebben en snel agressief reageren. Criminaliteit en roekeloos gedrag zijn vaak voorkomende kenmerken, en ze nemen zelden verantwoordelijkheid voor hun daden, vaak door anderen de schuld te geven.

Borderline persoonlijkheid

Een borderline persoonlijkheidsstoornis wordt gekenmerkt door een chronische instabiliteit in stemmingen, interpersoonlijke relaties en zelfbeeld. Personen met deze stoornis handelen vaak impulsief en ontwikkelen intense, maar kortdurende emotionele banden met anderen. Ze ervaren vaak een chronische interne leegte en kunnen betrokken zijn bij zelfbeschadiging, eetstoornissen, verslavingen, en zelfs zelfmoordpogingen. Borderline persoonlijkheden kunnen ook voorbijgaande psychotische symptomen vertonen en hebben vaak een onzekere identiteit. Er is vaak een sterke familiale voorgeschiedenis van stemmingsstoornissen.

Geremde persoonlijkheid

Personen met een geremde persoonlijkheid vertonen significante terughoudendheid in spontane uitingen, vaak als gevolg van interne conflicten en angstgevoelens. Ze kunnen moeite hebben met sociale interacties en het aangaan van nieuwe ervaringen door hun neiging tot overmatige zelfbeheersing en onzekerheid.

Narcistische persoonlijkheid

Mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis hebben een opgeblazen gevoel van eigenbelang en verlangen naar bewondering. Ze fantaseren vaak over onrealistisch succes en macht, en vertonen arrogantie en een gebrek aan empathie. Ze hebben een sterke behoefte aan aandacht en kunnen overgevoelig zijn voor kritiek en afwijzing.

Ontwijkende persoonlijkheid

Een persoon met een ontwijkende persoonlijkheidsstoornis is extreem verlegen en terughoudend, en vermijdt situaties die mogelijk leiden tot negatieve oordelen, afwijzing of gevoelens van minderwaardigheid. Deze vermijding kan hun sociale en professionele functioneren aanzienlijk beïnvloeden.

Paranoïde persoonlijkheid

Personen met een paranoïde persoonlijkheidsstoornis vertonen een diepgeworteld wantrouwen en achterdocht tegenover anderen. Ze zijn vaak op zoek naar verborgen bedoelingen en kunnen betrokken zijn bij ongefundeerde complottheorieën. Hun interacties worden gekenmerkt door overmatig eigenbelang en een sterke neiging tot vijandigheid.

Passief-agressieve persoonlijkheid

Een passief-agressieve persoonlijkheid kenmerkt zich door een indirecte tegenstand tegen eisen vanuit de sociale omgeving. Dit verzet manifesteert zich vaak door koppigheid, uitstelgedrag, en het opzettelijk uitvoeren van onnodig werk. Personen met deze persoonlijkheid kunnen moeilijk direct hun ongenoegen uiten, wat kan leiden tot frustraties in hun persoonlijke en professionele relaties.

Schizoïde persoonlijkheid

De schizoïde persoonlijkheidsstoornis wordt gekenmerkt door emotionele kilte, afstandelijkheid en een beperkte capaciteit om emoties te uiten. Personen met deze stoornis vertonen weinig interesse in sociale interacties en hebben vaak een voorkeur voor solitaire activiteiten. Ze zijn ongevoelig voor lof of kritiek en negeren vaak sociale normen en wetten.

Schizotypische persoonlijkheid

Een schizotypische persoonlijkheidsstoornis is gekenmerkt door vreemde gedragingen, magisch denken (onconventionele overtuigingen), en een ongebruikelijke manier van spreken. Personen met deze stoornis ervaren vaak sterke sociale angst, achterdocht en ongewone zintuiglijke waarnemingen (zoals illusies). Hun uiterlijk kan onverzorgd zijn, en ze vertonen vaak een ontoereikende sociale functie.

Theatrale persoonlijkheid

Een theatrale persoonlijkheid (ook bekend als hysterische persoonlijkheidsstoornis) kenmerkt zich door dramatisering, egocentriciteit en suggestibiliteit. Personen met deze stoornis vertonen oppervlakkige en labiele emoties, een voortdurende zoektocht naar opwinding en waardering, en ongepaste verleidelijkheid. Hun relaties zijn vaak intens maar wisselend.

Type A-persoonlijkheid

Mensen met een type A-persoonlijkheid worden gekenmerkt door een grote werklust, competitieve instelling en een gevoel van urgentie. Ze hebben vaak een sterke ambitie, weigeren zelfevaluatie, stellen hoeveelheid boven kwaliteit, en hebben moeite met het delegeren van taken.

Type B-persoonlijkheid

Mensen met een type B-persoonlijkheid zijn ontspannen en hebben een gemakkelijke houding ten opzichte van het leven. Ze hebben een lage competitiedrang, stellen kwaliteit boven kwantiteit, en neigen tot zelfreflectie.

Zelfkwellende persoonlijkheid

Mensen met een zelfkwellende persoonlijkheid kiezen vaak problematische relaties en reageren depressief of schuldig op positieve situaties. Ze kunnen boosheid of afkeer bij anderen oproepen door hun destructieve gedragspatronen.

Behandelmethoden voor persoonlijkheidsstoornissen

De behandeling van persoonlijkheidsstoornissen kan variëren afhankelijk van het type stoornis en de ernst van de symptomen. Algemene behandelmethoden omvatten:

• Psychotherapie: Individuele therapieën zoals cognitieve gedragstherapie (CGT), dialectische gedragstherapie (DGT) en psychodynamische therapie kunnen effectief zijn bij het aanpakken van maladaptieve gedragspatronen.
• Medicatie: Hoewel er geen specifieke medicatie is voor persoonlijkheidsstoornissen, kunnen antidepressiva, antipsychotica en stemmingsstabilisatoren helpen bij het beheersen van symptomen zoals depressie en angst.
• Groepstherapie: Dit kan nuttig zijn voor het verbeteren van sociale vaardigheden en het ontvangen van feedback van anderen met vergelijkbare ervaringen.

Prognose en langetermijnbeheer

De prognose voor persoonlijkheidsstoornissen hangt af van verschillende factoren, waaronder de aard van de stoornis, de ernst van de symptomen en de mate van betrokkenheid bij behandeling. Vroegtijdige interventie en voortdurende therapie kunnen de prognose verbeteren. Levensstijlveranderingen, zoals stressmanagement en het verbeteren van sociale vaardigheden, kunnen ook bijdragen aan een beter functioneren op lange termijn.

Preventieve strategieën

Hoewel persoonlijkheidsstoornissen vaak moeilijk te voorkomen zijn, kunnen bepaalde strategieën bijdragen aan het verminderen van risico's:

• Vroegtijdige behandeling: Het herkennen van symptomen in een vroeg stadium en het zoeken naar professionele hulp kan de ernst van de stoornis verminderen.
• Gezonde levensstijl: Regelmatige lichaamsbeweging, een evenwichtige voeding en voldoende slaap kunnen bijdragen aan algemeen welzijn en veerkracht.
• Ondersteuning en sociale netwerken: Het onderhouden van sterke sociale relaties en deelname aan ondersteuningsgroepen kan helpen bij het omgaan met stress en het verbeteren van de sociale vaardigheden.

Bij ernstige gevallen of aanhoudende symptomen is het raadzaam om professionele hulp te zoeken voor een grondige evaluatie en behandeling.

Lees verder

• Borderline persoonlijkheidsstoornis: Psychische aandoening
• Narcistische persoonlijkheidsstoornis: Symptomen narcisme
• Antisociale persoonlijkheidsstoornis: Psychische aandoening
• Ontwijkende (vermijdende) persoonlijkheidsstoornis
• Schizotypische persoonlijkheidsstoornis: Symptomen