Kattedoorn of Stalkruid

Omdat ezels graag aan het kruid knabbelen kreeg het de geslachtsnaam 'Ononis', van het Griekse 'onos' wat ezel betekent. Ononis spinosa (Kattedoorn) en Ononis repens (Kruipend stalkruid) zijn 2 inheemse planten met een rijke geschiedenis in oude kruidenboeken. Kruipend stalkruid (Ononis repens L.) heeft in Zwit­serland de 'mooie' bijnaam 'Zeichkraut' dus zeikkruid. Deze naam heeft het gekre­gen omdat het aan het vee werd gevoerd in de hoop het 'zeiken' te bevorderen. Ook de betekenis van ons woord stalkruid houdt daarmee verband, want stallen is een oud woord voor wateren. De wortel is namelijk diuretisch (urineafvoerend) en een wortelextract werd gebruikt tegen nierkwalen. Ook een andere oude volksnaam orijnkruid verwijst naar urine. Deze urinedrijvende werking is al zeer oud, want al bekend bij Dioscorides 2000 jaar geleden.

Dodoens over Ononis

Dodoens noemt het kruid 'prangwortel' in de betekenis van knel­len of klemmen. Dit omdat de ploeg moei­lijk door de taaie wortel van de plant kon komen als het op de akker groeit. De ploeg blijft er achter hangen, zoals een Engelse bijnaam 'stay-
plough' (ploeg die halt houdt) aanduidt . En omdat de ploeg bleef stil­staan, bleven de ossen of paarden stilstaan. Vandaar 'arrête-boeuf ' in Frankrijk en 'horse-breath' (paardenadem) naast 'harrow-rest' (eg die stilstaat) in Engeland.
Dodoens zelf aan het woord: 'Die wortel es lanck/ seer taye/ met hueren tacken veerde ende wijt in die eerde ghesprayet/ doende somtijts beletsel den ploech yser alsmen tlant bouwet/ want dat ploech yser en kan dese wortel niet voorby noch niet ghebreken/ om dat sy seer taeye es.

Dodoens over 'Cracht ende werckinghe'

• Die scorssen van die wortelen van Prangwortele met huenich vermenght ende inghenomen doet water lossen ende breeckt den steen. Tselve doet sy oock met wijn ghesoden ende ghedroncken.
• Die selve scorssen met huenich ende azijn ghesoden sijn goet ghedroncken tseghen die vallende sieckte als Plinius scrijft.
• Alsmen oock die selve scorssen in water ende azijn tsamen ziedt ende dat al werm in den mont houwet zoo ghenesen sy ende doen vergaen den tantsweer.
• Die ionghe scuetkens, eer die bladeren wel voortcomen, afghepluckt ende ghesouten sijn een bequaeme ende ghesonde spijse voor salaet gegheten, sy doen die urine lossen ende dat graveel rijsen dickwils ghebruyckt.

Petrus Nijlandt verwijst zowel naar Bauhinus, Fuchsius als naar Matthiolus

• Tegen de nierstenen en om de steen te breken: Neem van de gedoogde schors van de wortel een vierendeel lood en geef het met witte wijn in. C. Bauhinus.
• Tegen verstopping van lever en milt, om de maandstonden te bevorderen en om de urine af te drijven: Neem water dat met wijn van de wortels gedistilleerd is vier lood en geef het in een keer te gebruiken. Fuchsius.
• Tegen een breuk, Voor ’t Vleesch Scheursel: Mathhiolus. verzekert dat hij een man gekend heeft die het poeder van deze wortel vele maanden lang achtereen ingenomen heeft en van een breuk genezen is. Matthiolus.

In de Flora Batava rond 1800

De uitspruitsels oudtijds als moeskruid gegeten. De Plant nog jong zijnde, wordt volgens Linnaeus door Runderen, Schapen en Geiten gebruikt, maar dit geldt zeker de ongedoornde alleen. Een afkooksel wordt aan Paarden gegeven, die eene verstopping in de piswegen hebben. Het is nadeelig op weilanden (Brugmans) en een lastig onkruid in de Bouwakkers, om dat de taaije wortels dezer Plant den ploeg tegenhouden: Beckman rekent ze onder de schadelijke woekerplanten.

Ononis in het Duitse apothekersboek DAC

In het DAC Duits apothekersboek uit 1998 worden de Ononis radix, de gedroogde wortel van kattedoorn als volgt beschreven 'Der kurze Wurzelstock trägt mehrere verholzte Sprossbasen sowie 1,5 bis 6 mm dicke, sprossbürtige Wurzeln. Nach unten geht er in die 0,7 bis 2 cm dicke und bis etwa 50 cm lange, pfahlförmige, kaum verzweigte Hauptwurzel über. Diese ist oft gedreht und gebogen sowie durch tiefe Längsfurchen zerklüftet bis aufgespalten. Die Wurzeln sind außen dunkel graubraun, innen weiß, auffallend faserig, sehr hart und kaum zu brechen. Als Hauptkomponenten Isoflavonoide und zahlreiche phenolische Säuren unterschiedlichen Typs (Benzoe- und Phenylpropansäuren)'

Hedendaags gebruik van Ononis spinosa

In de hedendaagse monografieën wordt de wortel van de kattedoorn nog steeds als diureticum geadviseerd, te gebruiken bij oedeem, niergruis, jicht en een verhoogd urinezuurgehalte (jicht). Meestal gecombineerd met andere plantaardige diuretica bijvoorbeeld met peterseliewortel, jeneverbes en zoethoutwortel.

Namen

• Duits: Harnkrautwurzel, Haudornwurzel, Hauhechelwurzel, Hechelkrautwurzel, Ochsenbrechwurzel, Stachelkrautwurzel;
• Engels: Restharrow root
• Frans: Racine de bugrane