Vitex, geschiedenis van zijn medisch gebruik

Kuisheidsboom, Monnikenpeper, Kuislam, Abrahamsboom, Vitex. Zo veel namen voor een vergeten struik die pas de laatste 20 jaar terug bekend werd als geneeskrachtige plant. De medische geschiedenis van Vitex agnus-castus.

In de Oudheid

De eerste serieuze medicinale indi­caties zijn afkomstig van Hippocrates uit de vierde eeuw v.Chr. Hij beval Vitex agnus castus L. niet alleen aan bij verwondingen, ontstekingen en miltzwelling, maar ook de bladeren met wijn tegen "bloedvloeiing" en ter ' 'bevordering van het afkomen der nageboorte".
Plinius, Dioscorides en Galenus geven soortgelijke indi­caties aan. Het uitvoerigst heeft Dioscorides zich met de plant bezigge­houden. Aan het zaad schreef hij een verwarmende, samentrekkende kracht toe, de vrucht zou als geheel goed zijn tegen de beet van wilde dieren, miltzwellingen en waterzucht. Afkooksels van zaad en kruid werden in de vorm van zitbaden aanbevolen bij aandoeningen en ontstekingen van de baarmoeder.

Lonicerus, Matthiolus en Dodoens over Agnus castus

In de Duitse literatuur bericht Lonicerus uitvoerig over de struik, die hij Schaaffmulle noemt. Bij deze merk­waardige naam, die lang standgehouden heeft, gaat het klaarblijkelijk om een volksvertaling van Agnus castus. Mogelijkerwijs bestaat hier ook een zeker verband met het Griekse âmnos = lam en het Latijnse agnus = lam. Lonicerus schreef de vruchten en bladeren voor als anafrodisiacum, emmenagogum en als lactagogum bij kraamvrouwen. Voor het overige nam hij de opgaven van andere artsen over en waarschuwde uitdrukkelijk voor overdosering.

Matthiolus geeft dezelfde indicaties, maar legt in het bijzonder de nadruk op "onkuis­heid". Ook beveelt hij Vitex agnus castus L. samen met gele plompwater (Nuphar luteum) aan bij gonorroe. De Engelse arts en botanicus Johnson noemt in zijn in de zeventiende eeuw samengestelde ' 'History of Plants" de gunstige werking van kuisboom bij zwellingen der genitaliën en bij pijn en ontstekingen van de uterus, hij wijst op de "lever- en miltreinigende" wer­king van het kruid en beveelt het in dit verband ook bij hoofdpijn aan. Von Haller sluit zich in feite in zijn Lexikon (achttiende eeuw) bij de opvattingen van Matthiolus aan.

En ook Dodonaeus weet het weer goed te zeggen: 'Agnus castus es een seer sonderlinghe medecijne ende remedie voor den ghenen die in reynicheyt leven willen, want hy wederstaet alle oncuysche lusten ende begheerten ende verdroocht die natuere in alder manieren ghebruyckt/, tzy ghepoedert ende inghenomen oft in water ghesoden ende ghedroncken oft oock op dbedde gheleyt ende daer op gheslapen. Ende daer om zoo wordt hy Castus dat es reyn ende suyver ghenaempt'.

Nijlandt over Vitex

Petrus Nijlandt vat de adviezen van zijn voorgangers nog eens samen in zijn Herbarius oft Kruydt-Boeck Tegen opgestopte maandstonden, ontvloeien van zaad en om de melk in de vrouwenborsten te vermeerderen: Het zaad is daar toe dienstig.
Hij vermeldt verder ook Ravelingius die het tegen de koude plas adviseerde met het volgend recept: Neem van de bladeren twee handen vol, kook ze in water en wijn tot een pint en geef hier van te drinken en sla het kruid warm om het geslacht.

In de volksgeneeskunde was de struik vermoedelijk alleen in de landen rond de Middellandse Zee en op de Balkan in gebruik, maar werd dan steevast bij aandoeningen van het onderlichaam, menstruatie-afwij­kingen en als galactagogum toege­past. De artsen uit de negentiende en begin twintigste eeuw schreven het middel amper voor. Het was in verge­telheid geraakt. Alleen de homeopa­thie hield zich er intensiever mee bezig. Talrijke vertegenwoordigers van deze therapeutische stroming voerden geneesmiddelenonderzoeken uit, waaraan naar de huidige inzichten weliswaar veel gebreken kleven, maar die niettemin tot de opheldering van de werking hebben bijgedragen. Zo wordt Vitex agnus castus L. in de homeopathie thans als anafrodisiacum (lage potenties) toegepast, waarbij in het bijzonder de relaties tussen galblaas-kolieken, hepatopathieën en stoor­nissen van de vrouwelijke cyclus naar voren gebracht worden.

Onderzoek in de 20ste eeuw

De indrukwekkende farmacologi­sche onderzoekingen met Vitex agnus castus L. leidden tot de ontwikkeling van therapeutische preparaten zoals Agnolyt®. Hier vallen drie grote wezenlijke indicatiegebieden te vermelden. De eerste klinische artikelen betroffen de zogdrijvende werking waarop reeds door auteurs uit de oudheid gewezen wordt en die door Janke, Hofmeier en Noack bevestigd werd. Door Bautze in 1953 bij 200 kraamvrouwen onderzoe­kingen met twee Agnus castus-preparaten gedaan. In vergelijking met de onbehandelde controlegroep kon in de behandelde groepen een verhoging van de melkhoeveelheid maar ook een gemakkelijkere melkafgifte worden bereikt.
Er zijn nog tal van andere publikaties die pleiten voor het gebruik van Vitex ter bevordering van de lac­tatie. Mink wijst op een behandeling met Agnolyt bij te kleine en te slappe borsten.
Tot het omvangrijkste toepassings­gebied van Vitex agnus castus L. behoren de bloedingsstoornissen als gevolg van corpus-luteum-insufficiëntie. Deze uiten zich klinisch als versterkte, te veelvuldige of langdurige bloedingen.

Sedert de Oudheid hebben artsen en andere onderzoekers zich met Vitex bezig gehouden. De vele kennis die men toen reeds bezat wordt nu met een overvloed van wetenschappelijk onderzoek verder onderbouwd.