Hoe besmettelijk is ebola?

Ebola is een virusziekte die besmettelijk is van dier op mens en van mens op mens. De vrees bestaat dat deze vaak dodelijke ziekte die in 2014 nog vooral West-Afrika teistert, overslaat naar andere delen van de wereld. Door goede voorzorgsmaatregelen en de ontwikkeling van geschikte medicijnen kan dit risico beperkt blijven en kan verdere verspreiding een halt worden toegeroepen. Op welke manieren wordt de besmetting overgebracht? Waarop moet je letten als je zo weinig mogelijk risico op ebola wilt lopen?

Wat is ebola voor een virus?

Ebola is een infectieziekte die in West-Afrika steeds meer slachtoffers maakt. Dit heeft vooral te maken met gebrekkige infectiepreventie en –bestrijdingsmaatregelen in de getroffen landen. Denk hierbij aan de slechte medische omstandigheden en gebrekkige kennis onder de bevolking over de manier waarop de ziekte zich verspreidt.

Het betreft een hemorragische koorts (koorts die gepaard gaat met bloedingen) die wordt veroorzaakt door een zogenaamd filovirus. Een ander bekend filovirus is het beruchte Marburgvirus. Volgens de LCI-richtlijn Virale hemorragische koorts Filovirussen (ebola, marburg) kunnen filovirussen in de herstelperiode zo'n drie tot vier maanden in bepaalde weefsels en lichaamsvloeistoffen voorkomen.

Er bestaan drie varianten van het ebolavirus die de afgelopen jaren in verband worden gebracht met grootschalige uitbraken van ebola in Afrika. Dit zijn het Bundibugyo ebolavirus, het Zaïre ebolavirus en het Sudan ebolavirus. De epidemie die in 2014 in West-Afrika is uitgebroken, wordt veroorzaakt door het Zaïre ebolavirus.

Ebola gaat gepaard met verschijnselen als hoge koorts, hoofdpijn, keelpijn, spierpijn, braken en diarree en soms ook bloedingen uit de mond of ogen. Deze ziekteverschijnselen treden tussen de 2 en 21 dagen na besmetting met ebola op. De lengte van de incubatietijd kan dus van persoon tot persoon sterl verschillen. Meestal treedt de ziekte ongeveer een week na besmetting met dit virus op. Voor zover bekend, zijn slachtoffers niet besmettelijk voor hun omgeving zolang zij geen ziekteverschijnselen vertonen.

Waarom zijn er geen reisbeperkingen ingesteld voor reizigers uit landen met een ebola-epidemie?

Het eerste waaraan veel mensen denken is een reisbeperking of inreisverbod voor mensen uit landen die door ebola zijn getroffen. In vroeger eeuwen bleek quarantaine immers een effectief middel om verspreiding van de pest (een bacteriële infectieziekte) tegen te gaan? Naar schatting overleden indertijd miljoenen mensen in het Europa van de middeleeuwen aan de pest, voordat men inzag dat verspreiding van deze ziekte door quarantaine tot stilstand kon worden gebracht.

Het isoleren van een regio zou voor de hand hebben gelegen als de ziektehaard duidelijk af te bakenen en te isoleren was, hetgeen in West-Afrika niet het geval is: er zijn verschillende ziektehaarden en isolatie lijkt in de praktijk niet op grote schaal mogelijk. Daar komt nog bij dat een dergelijke maatregel desastreuze gevolgen voor de getroffen economieën zou kunnen hebben en destabiliserend kunnen werken voor de betreffende staten. Verder heeft men daar veel behoefte aan medische hulp. Die zal nog moeilijker beschikbaar worden als gezondheidswerkers vanuit het westen wel naar de getroffen landen mogen reizen om daar te helpen, maar daarna, bij wijze van voorzorgsmaatregel, niet mogen terugkeren. De beste oplossing zou het uitroeien van de ziekte in de getroffen landen zijn en daarom wordt nu met man en macht gewerkt aan medicijnen en vaccins.

Hoe raak je besmet met ebola?

De ziekte is besmettelijk via direct lichamelijk contact met een patiënt of lichaamsvloeistoffen van de patiënt. Denk hierbij aan bloed, speeksel, urine, diarree, zweet, sperma of borstmelk. Ook kun je door deze infectieziekte besmet worden door het slachten, bereiden en/of opeten van rauw vlees van een door ebola getroffen wild dier (bushmeat zoals vlees van apen, vleermuizen of bosantilopen). In bijvoorbeeld Nederland en België, maar bijvoorbeeld ook Frankrijk en Engeland wordt apenvlees wel 'onder de toonbank' verkocht aan uit Afrika afkomstige mensen voor wie apenvlees een delicatesse is. Dat zou volgens de gezaghebbende viroloog Ab Oosterhuis (volgens de actualiteitenrubriek Eenvandaag op 11 november 2014) een mogelijke besmettingsbron kunnen vormen.

Ebola lijkt volgens de huidige inzichten pas besmettelijk te zijn als de patiënt al symptomen zoals hoofdpijn, koorts en spierpijn vertoont. De ziekte is het meest besmettelijk als er bloedingen plaatsvinden. Het meeste risico lopen de verzorgers van patiënten zoals gezondheidswerkers en familieleden omdat deze direct of nauw contact met een patiënt hebben. Hoe zieker de patiënt is, des te meer virusdeeltjes er in en op zijn lichaam zitten en hoe groter dus het besmettingsgevaar is.

Onderzoekers van het Emory Hospital in Atlanta (Verenigde Staten) vonden niet alleen hoge aantallen virusdeeltjes in de lichaamsvloeistoffen van patiënten, maar ook op hun huid. Om een beeld te geven van de hoeveelheden eboladeeltjes: als een ebolapatiënt het ziekst is, kan eenvijfde van een theelepeltje bloed al tien miljard virusdeeltjes bevatten. Ter vergelijking: bij een onbehandelde HIV-patiënt worden zo'n vijftigduizend tot honderdduizend virusdeeltjes aangetroffen en bij een onbehandelde patiënt met hepatitis C zo'n vijf tot twintig miljoen deeltjes.

Het ebolavirus zou zich volgens de Veelgestelde vragen op de site van het RIVM (voor het laatst geraadpleegd op 12 oktober 2014) niet verspreiden via de lucht of via muggen. En evenmin zou het virus overdraagbaar zijn door het aanraken van voorwerpen zoals geld of het zwemmen in een zwembad.

Overigens wordt op dezelfde pagina onder meer als het advies van het ministerie van Buitenlandse Zaken vermeld contact te vermijden met materialen van de patiënt die mogelijk besmet zijn (bijvoorbeeld injectienaalden, kleding, lakens of eetgerei).

Opvallend is dat volgens andere, eveneens gezaghebbende bronnen, zoals de Amerikaanse CDC (Centers for Disease Control and Prevention) er meer mogelijkheden zijn om ebola op te lopen dan het RIVM meldt.

Kun je doordat een ebolapatiënt in je buurt niest of hoest ebola oplopen?

Terwijl in de Veelgestelde vragen van het RIVM letterlijk staat: 'Het ebolavirus verspreidt zich niet via de lucht of via muggen', wordt de kwestie elders op dezelfde site wat behoedzamer geformuleerd: 'Verspreiding van het virus via de lucht (bijvoorbeeld door niezen of hoesten), is nog nooit aangetoond.'

In de Verenigde Staten bijvoorbeeld houdt men wel rekening met de kans dat druppeltjes van een nies of hoest van een ebolapatiënt op weg besmetting kunnen veroorzaken. Volgens de CDC gebeurt dat overigens niet op de manier zoals bij mazelen of waterpokken waarbij virusdeeltjes in de lucht blijven hangen na een hoest of nies van een ziek persoon. Besmetting is wel mogelijk als er een druppeltje van een niesende of hoestende ebolapatiënt in contact komt met de neus, ogen of mond of met een wondje of schrammetje.

Overigens, in beginsel is het niet waarschijnlijk dat je van een nies of hoest ebola oploopt. Dat komt omdat niezen of hoesten niet tot de symptomen van deze infectieziekte behoren. Maar als de ebolapatiënt verkouden of grieperig is, wordt het een heel andere kwestie.

Zo is er wel degelijk een risico op verspreiding van ebola wanneer je druppeltjes van een hoest of nies van een ebolapatiënt inademt of wanneer die op een niet geheel intacte huid (bijvoorbeeld door een schrammetje), of op de slijmvliezen in de mond, neus of in de ogen terechtkomt.

Kun je van een deurknop of een toonbank ebola oplopen?

Volgens de CDC kan opgedroogde ebola op een deurknop of een toonbank verscheidene uren in leven blijven. Uiteraard is besmetting dan alleen mogelijk via direct contact met een beschadigde huid of wanneer je vervolgens met je handen aan je mond, neus of ogen zit.

Overigens is het virus eenvoudig te doden met een gewoon huishoudelijk bleekmiddel. Een goede hygiëne is dus van groot belang bij de preventie van deze infectieziekte.

Kun je ebola oplopen van een beet of steek van een insect?

Er zijn geen aanwijzingen dat je van muggen of andere insecten ebola kunt oplopen. Voor zover bekend, zijn alleen zoogdieren die gevoelig zijn voor deze infectieziekte.

Hoelang blijft het ebolavirus in lichaamsvocht in leven?

Volgens de CDC kan het ebolavirus verscheidene dagen in lichaamsvloeistoffen zoals bloed bij kamertemperatuur in leven blijven.

Volgens een artikel in het Journal of Microbiology in 2010 bleek het virus bij lage temperaturen tot wel drie weken lang te overleven in opgedroogd bloed op voorwerpen van bijvoorbeeld glas of plastic, maar dat gold niet voor monsters die op oppervlakken van glas, plastic of metaal bij kamertemperatuur werden onderzocht.

Ook nadat een patiënt genezen is, komt in diens sperma mogelijk nog levend virus voor. Volgens de CDC tot 3 maanden, maar de LCI-richtlijn (versie 10 oktober 2014) verwijst naar onderzoeken waarin het virus tot wel 82 dagen lang na het begin van de ziekte worden geïsoleerd en via detectie van het virale genoom tot 101 dagen na aanvang van de ziekte kon worden geconstateerd.

Hoe merk je besmetting met ebola?

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (LINK3]) zijn de verschijnselen van deze infectieziekte een plotseling opkomende koorts, hevige zwakte, spierpijn, hoofdpijn en een pijnlijke keel. Deze symptomen worden gevolgd door braken, diarree, uitslag, lever- en nierproblemen en in sommige gevallen zowel inwendige als uitwendige bloedingen.

De ziekte kan met zekerheid door een laboratorium worden vastgesteld, onder meer aan de hand van lage aantallen witte bloedcellen en -plaatjes en verhoogde waarden aan leverenzymen.

Dr. Bruce Ribner, medisch directeur van de Infectious Disease Unit van het Emory University Hospital meldde in een interview gepubliceerd in de New York Times van 13 oktober 2014 dat een ebolapatiënt doorgaans de eerste drie tot vijf dagen na de eerste symptomen niet echt ziek lijkt en dat dit verraderlijk is. Pas na zo'n 5 tot 7 dagen gaat het snel bergafwaarts. De bloeddruk daalt en de patiënt wordt lethargisch of reageert niet meer en lever en nieren gaan falen. Een en ander hangt samen met de enorme hoeveelheid virus die dan elk orgaan in het lichaam aanvalt. De patiënt verliest dan veel vocht via diarree en braken.

Verloop van ebola bij de eerste besmette gezondheidswerkers in de Verenigde Staten en Europa

In Spanje en in Texas hebben in oktober 2014 in totaal drie gezondheidswerkers tijdens het verzorgen van een ebolapatiënt die uit Afrika werd gerepatrieerd, in oktober 2014 ondanks het dragen van beschermende kleding en gezichtsmasker om nog onduidelijke redenen het virus opgelopen. Het Spaanse slachtoffer Teresa Romero veronderstelde volgens een arts dat ze misschien na het afdoen van het gezichtsmasker met haar nog gehandschoende handen haar gezicht heeft aangeraakt. Maar zelf ontkende ze dat ze iets dergelijks zou hebben gedaan of gezegd.

Teresa Romero

Bij beide eerste twee gezondheidswerkers die na nauw contact met een ebolaptiënt met de ziekte besmet werden, behoorde koorts tot de eerste verschijnselen. Bij de Spaanse verpleeghulp Teresa Romero was dat toen volgens Antiono Alemani van de Spaanse regionale gezondheidsorganisatie minder dan 38,6ºC (en daarom werden in eerste instantie geen protocollen in werking gezet en dus werd zij aanvankelijk niet opgenomen). Al snel werd zij zeer ziek. Er werd zelfs voor haar leven gevreesd, maar na een behandeling met plasma van een ebola-overlevende en met het experimentele antivirale medicijn Favipiravir knapte ze op en ze werd op 21 oktober 2014 definitief vrij verklaard van het virus in haar bloed. Ze moest nog wel tenminste enkele weken in het ziekenhuis blijven om verder te herstellen. Op 5 november 2014 mocht ze het ziekenhuis verlaten.

Nina Pham

Over Nina Pham, de besmette eerste verpleegster uit Dallas (Texas) meldde CDC dat sprake van een 'lichte koorts' toen de ziekte werd ontdekt. Ook zij werd in quarantaine geplaatst. Op 24 oktober ,15 dagen nadat bij haar ebola was geconstateerd, werd zij genezen verklaard.

Amber Vinson

Over de tweede besmette verpleegster in Dallas, Amber Vinson, kwam op 15 oktober 2014 het bericht binnen dat deze de vorige dag met koorts was opgenomen en dat de diagnose ebola op 15 oktober was bevestigd. Evenals bij de Spaanse verpleeghulp werden ook bij haar niet direct de protocollen in werking gezet, toen ze koorts van 37,5ºC meldde. Ze kreeg toen nog het groene licht om het vliegtuig te nemen. Achteraf gezien, bleek dat een slecht advies, omdat ze toen wellicht al besmettelijk was. Volgens een federale functionaris had Vinson al last van vermoeidheid, spierpijn en een gevoel van malaise voordat er sprake was van koorts. Ze had al vier dagen last van deze verschijnselen voordat haar besmetting werd ontdekt. Na in quarantaineplaatsing en behandeling werd zij op 28 oktober 2014 genezen verklaard.

Na de besmettingen zijn in zowel in Spanje als de Verenigde Staten de voorzorgsprotocollen verzwaard.

Wat moet je doen als je vermoedt dat je besmet bent?

Als je reden hebt om te vermoeden dat je mogelijk met ebola besmet bent, moet je je huisarts telefonisch waarschuwen. Deze neemt dan zo nodig contact op met de GGD. Op die manier kunnen de juiste voorzorgsmaatregelen worden getroffen om te voorkomen dat je op weg naar medische hulp andere mensen besmet. Je mag in zo'n geval dus nooit rechtstreeks naar een arts of ziekenhuis gaan, omdat je dan bijvoorbeeld patiënten in de wachtkamer of gezondheidswerkers kunt besmetten.

Als de arts vermoedt dat het inderdaad om ebola kan gaan, wordt eerst een laboratoriumonderzoek verricht. Als daaruit blijkt dat je inderdaad besmet bent, word je vervolgens in isolatie opgenomen in een ziekenhuis en degenen die onlangs met je in contact zijn geweest, worden drie weken gevolgd door de GGD om na te gaan of ook zij zijn besmet.

Zolang je als iemand die contact heeft gehad met een ebolapatiënt zelf (nog) geen ziekteverschijnselen heeft, ben je niet besmettelijk voor anderen. Wel moet je dan wel 21 dagen lang dagelijks je temperatuur opmeten. Ook moet je het aan de de GGD als je last krijgt van ziekteverschijnselen, zoals koorts, hoofdpijn of spierpijn. Verder mag je dan gewoon deelnemen aan het dagelijks leven, want zolang je geen ziekteverschijnselen hebt, zou je volgens de huidige inzichten niet andere mensen kunnen besmetten.

Overigens, als je door een van de besmette gebieden in West-Afrika hebt gereisd, hoeven je symptomen niet op ebola te wijzen. Het kan bijvoorbeeld ook om malaria gaan (of om een griepje). De kans dat je als reiziger in West-Afrika deze ziekte hebt opgelopen is overigens klein, tenzij je rechtstreeks en onbeschermd contact in contact bent geweest met een (overleden) ebolapatiënt of zijn lichaamsvloeistoffen en/of bushmeat hebt gegeten.

Overigens lijken volgens de nieuwste inzichten verscheidene zoogdieren gevoelig voor ebola. De Spaanse autoriteiten besloten daarom om de hond van een met ebola besmette patiënte af te maken om eventuele verdere besmettingen te voorkomen. Dit besluit stootte op grote tegenstand van dierenliefhebbers, maar werd toch uitgevoerd. Volgens de Veelgestelde vragen op de site van de CDC zijn er zelfs in gebieden in Afrika waar ebola heerst, geen gevallen bekend van honden of katten die ziek werden van Ebola. Wel zijn er enige aanwijzingen dat honden met ebola besmet kunnen worden, maar er is geen bewijs dat ze de ziekte ontwikkelen.

Hoe verloopt de behandeling van ebola?

De behandeling bestaat er vooral uit om het de patiënt zo comfortabel mogelijk te maken, uitdroging tegen te gaan en symptomen te behandelen. Er wordt hard gewerkt aan medicijnen en een vaccin. Zmapp lijkt een van de experimentele medicijnen te zijn die daadwerkelijk helpen bij de genezing. Onderzocht wordt of en in hoeverre gebruik kan worden gemaakt van de antistoffen die genezen ebolapatiënten in hun bloed hebben. Verder lijkt het anti-HIV-medicijn lamivudine enige positieve werking op het verloop van de ziekte te hebben.

Hoe kun je zelf het risico op ebola zo klein mogelijk maken?

De kans dat je in Nederland ebola oploopt, is te verwaarlozen. Mocht je je toch ongerust maken: als gewone burger zonder bijzondere gezondheidsrisico's kun je het beste zo weinig mogelijk met je handen aan je gezicht komen. Was verder geregeld zorgvuldig je handen met zeep en stromend water. Deze twee maatregelen helpen bovendien ook om je kans op een griep(je) of andere infectieziekte zoveel mogelijk te voorkomen. Voor gezondheidswerkers die mogelijk met ebola te maken krijgen, gelden uitgebreide protocollen.