Iatrogeen, betekenis en iatrogene ziekten

De geneeskunde moet ziekten of aandoeningen behandelen en indien mogelijk, genezen. Al in de prehistorie was er een vorm van geneeskunde. Planten en kruiden werden hiervoor gebruikt. De moderne geneeskunde kent meer mogelijkheden dan alleen het toedienen van kruiden of geneesmiddelen. Operatie, bestraling, chemotherapie, hormoonbehandeling etc. zijn allemaal middelen om de patiënt te genezen of het ziekteproces een halt toe te roepen. Maar soms ontstaat er ziekte die juist wordt veroorzaakt door medisch ingrijpen. Dit kan om een wond gaan maar ook om een ernstige ziekte zoals de ziekte van Addison of kanker. Dit zijn iatrogene ziekten.

Wat betekent iatrogeen?

Zolang de mens bestaat, is er ook al geneeskunde. Vroeger was dit uiteraard anders dan nu en werden ziekten vaak toegeschreven aan het werk van boze geesten of demonen. Het genezen van ziekten was toen ook voornamelijk gericht op het bestrijden of gunstig stemmen van deze demonen. In de prehistorie werden bepaalde geneeskrachtige planten en kruiden al gebruikt om aandoeningen te genezen. Dit ging waarschijnlijk uit van het onbewuste: de prehistorische mens was meer zelfredzaam dan de moderne mens. Ook werd er soms een gat in iemand schedel geboord om de kwade geesten te laten ontsnappen. Dit werd toegepast bij mensen met een verstandelijke handicap of een psychische stoornis.

De moderne geneeskunde leidt ertoe dat steeds meer ziekten genezen of tot stilstand gebracht kunnen worden. Ziekten die al zo oud zijn als de mensheid, maar ook betrekkelijk jonge (moderne) ziekten. Meer dan de helft van mensen die kanker krijgen, is na vijf jaar genezen verklaart (cijfers uit 2015). Kanker is een ziekte die vrijwel altijd op korte of lange termijn dodelijk afloopt, dus een genezingspercentage van meer dan 50 procent is een mooi resultaat. Door de medische ontwikkelingen zal dit percentage alleen maar nog verder stijgen.

Hoewel de geneeskunde gericht is op het genezen of verlichten van ziekten en klachten, kunnen er juist door medische behandelingen ook ziekten of ziekteverschijnselen ontstaan. Dit verschijnsel noemen we iatrogeen. Dit verschijnsel deed zich al in de prehistorie voor, en nog steeds in de moderne geneeskunde. Het gaat hier niet om kwade opzet van de behandelaar of arts, maar om het ongewild en onbedoeld ontstaan van ziekteverschijnselen door toedoen van een medische behandeling.

Iatrogeen botulisme

Botulisme is een ernstige vorm van voedselvergiftiging. Het lichaam reageert niet op de bacteriën of schimmels die het binnenkrijgt, maar op de toxinen die de bacteriën produceren. Dit zijn gifstoffen. Er ontstaat al snel diarree en een droge mond. De zenuwcellen worden aangetast waardoor er verlammingen optreden. Ook de ademhalingsspieren kunnen verlamd raken. Botulisme kan dus dodelijk zijn.

Soms is botulisme iatrogeen. Dit treedt op na gebruik of een overdosering van botulinetoxine dat niet geregistreerd is. Botulinetoxine wordt in Nederland gebruikt onder de merknaam Botox. In andere landen wordt dit middel soms gebruikt zonder dat dit geneeskundig onderzocht is. Ook kan het gebeuren dat er een teveel van wordt gebruikt (overdosering). In dit geval spreken we van iatrogeen botulisme.

Addison: soms ook iatrogeen

De ziekte van Addison of de bronsziekte kenmerkt zich door veranderingen in de huidpigmentatie. Symptomen zijn veelal vermoeidheid, lage bloeddruk, zwakke spieren, duizeligheid, uitdroging en vooral verandering van pigmentatie in de huid en de slijmvliezen. De oorzaak is vaak een infectie, tuberculose of soms een tumor. Maar de ziekte van Addison kan ook iatrogeen zijn. De bijnierschors maakt geen cortisol meer aan.

De bijnieren kunnen beschadigd raken bij een operatie aan de nieren of de bijnieren zelf. Ook worden de bijnieren soms operatief verwijderd. Wat hier de oorzaak van is zal verschillend zijn. Feit is wel dat door beschadigde of verwijderde bijnieren de ziekte van Addison kan ontstaan. Dit noemen we dan iatrogene Addison. Bij honden komt de ziekte van Addison soms voor na behandeling tegen de ziekte van Cushing. Opmerkelijk, want Addison komt bij honden zelden voor.

DES

Het kunstmatige vrouwelijk hormoon oestrogeen werd tussen 1947 en 1977 aan veel zwangere vrouwen voorgeschreven onder de naam diëthylstilbestrol (DES). Het moest miskramen voorkomen. maar helaas, rond 1970 werd bekend dat het geen miskramen kon voorkomen en nadelige gevolgen had voor zowel moeder als kind. Toch werd het nog tot eind 1976 gebruikt. Moeders die DES gebruikten hadden een verhoogd risico op borstkanker. Voor DES-zonen betrof het afwijkingen aan de teelballen. Voor DES-dochters was de ellende nog groter: afwijkingen aan de baarmoeder, baarmoederhals, eileiders, verhoogde afscheiding en verhoogd risico op baarmoederhalskanker, borstkanker en vaginakanker. Al deze afwijkingen en ziekten die ontstaan zijn dus iatrogeen.

Iatrogene wond

Een wond kan ook iatrogeen zijn. Denk maar eens aan een operatie waarbij een incisie (snede) in de huid gemaakt moet worden. Deze snede wordt gesloten door middel van hechtmateriaal. Wanneer de wond genezen is, spreken we niet meer van iatrogeen. Maar de wond kan ook gaan ontsteken. In dit geval spreken we van een chronische iatrogene wond. Deze moet altijd behandeld worden, omdat bacteriën steeds dieper het lichaam binnen kunnen dringen.

Radiotherapie

Bestraling of radiotherapie wordt bij verschillende ziekten toegepast maar is vooral bekend vanwege het gebruik bij kanker. Het verkleint de tumor en kan deze soms volledig laten verdwijnen. Kankercellen worden vernietigd. Het is dus een belangrijke behandelmethode bij verschillende vormen van kanker. Soms ontstaat er een nieuw soort kanker door bestraling. Dit komt omdat bestraling ook de goede lichaamseigen cellen vernietigt of voor veranderingen in het DNA veroorzaakt. In dit geval is de nieuwe vorm van kanker iatrogeen.

Chemotherapie

Hetzelfde geldt voor chemotherapie of een chemokuur. Ook dit wordt voornamelijk bij kanker toegepast, maar ook bij verschillende infectieziekten zoals malaria of een worminfectie. Een chemotherapeuticum is een stof die synthetisch is aangemaakt. Het zorgt ervoor dat de celdeling verstoord wordt. Dit geldt voor de lichaamseigen cellen maar ook voor kankercellen. Omdat lichaamseigen cellen sneller herstellen kunnen de kankercellen effectief worden aangepakt. Helaas brengt ook chemotherapie een aantal nadelige gevolgen met zich mee. Zo kan het juist kankerverwekkend zijn. Er zijn patiënten die genezen zijn verklaard van hun vorm van kanker, maar jaren later een nieuwe vorm van kanker ervoor terug krijgen. Dit is dan soms iatrogene kanker, veroorzaakt door de bijwerkingen van chemotherapie.