Probleem of stoornis: Genderidentiteitsstoornis

In de ontwikkeling tot man of vrouw zijn twee fasen te onderscheiden: een fase waarin het kind zich bewust wordt van het eigen geslacht, en een fase waarin stereotiep mannelijk en vrouwelijk gedrag wordt aangeleerd. Globaal vindt de genderidentiteitsonrwikkeling plaats voor de verwerving van het genderrolgedrag. Het geheel van de ontwikkeling van genderidentiteit en genderrolgedrag noemt men genderontwikkeling.

Genderidentiteitsstoornis in de kindertijd

De eerste tekenen van genderidentiteitsontwikkeling zijn waarneembaar in het tweede of derde levensjaar. Kinderen beginnen zichzelf en anderen dan te benoemen als jongen of als meisje. Vanaf dat moment wordt de genderontwikkeling niet meer alleen beïnvloed door externe factoren (zoals ouders, leeftijdgenoten en de media), maar is er ook sprake van zelfsocialisatie: kinderen kiezen hun omgeving zodanig dat de kans op versterking van seksestereotiep gedrag optimaal is.

Een atypische genderontwikkeling kan zich al in de vroege kindertijd openbaren: ouders van kinderen met een genderidentiteitsstoornis melden vaak dat hun kind zich op jonge leeftijd al duidelijk anders gedroeg dan seksegenoten van dezelfde leeftijd.

In de afgelopen jaren is een vrij eenduidig beeld ontstaan van gedragingen die kenmerkend zijn voor genderidentiteitsstoornissen in de kindertijd. Bij een jongen treft men in klinisch onderzoek dikwijls het volgende aan: uitspraken dat hij een meisje is of zou willen zijn, zich kleden in meisjes- of vrouwenkleren, bewondering voor vrouwen, een voorkeur voor meisjes als speelkameraadjes, een weerzin tegen wilde spelletjes en groepssporten, nabootsing van vrouwen in fantasiespel, een meisjesachtige motoriek, pogingen om met een hoog stemmetje te praten en een in woord of gedrag geuite afkeer van zijn seksuele anatomie (zoals bijvoorbeeld blijkt uit het verbergen van zijn penis of zijn weigering om staand te plassen).

Min of meer het tegenovergestelde wordt aangetroffen bij meisjes met een genderidentiteitsstoornis. Zij doen uitspraken dat ze een jongen zijn of zouden willen zijn, hebben een voorkeur voor jongenskleren en een duidelijke afkeer van stereotiepe meisjeskleren. Ze doen het liefst mee aan stereotiepe jongensactiviteiten; ze spelen liever met jongens dan met meisjes en hun interesse gaat uit naar wilde spelletjes en groepssporten (met jongens). Meisjes met een genderidentiteitsstoornis hebben dikwijls veel bewondering voor mannen en in fantasiespel bootsen zij mannen na. Het komt ook vaak voor dat ze een jongensachtige motoriek hebben, met een lage stem proberen te spreken en een afkeer hebben van de eigen seksuele anatomie, wat bijvoorbeeld kan blijken uit het feit dat zij staand willen plassen of een penis willen hebben.

Diagnose volgens DSM IV

Aanhoudende en intense genderidentificatie met het andere geslacht (niet slechts de behoefte aan enkele cultuurgebonden voordelen van het behoren tot het andere geslacht). Dit uit zich door ten minste vier van de volgende verschijnselen:

• Herhaaldelijk de wens uiten of erop staan tot de andere sekse te behoren
• Bij jongens is er een voorkeur voor het dragen van vrouwenkleren; meisjes willen uitsluitend stereotiepe mannenkleding dragen (bijv. jongensondergoed)
• Bij het spelen een aanhoudende en sterke voorkeur hebben voor de rol van het andere geslacht. of aanhoudende fantasieën over het tot de andere sekse behoren
• Een sterk verlangen om mee te doen met de stereotiepe spelletjes en activiteiten van de andere sekse
• Een sterke voorkeur voor speelgenootjes van de andere sekse.

Zich aanhoudend ongemakkelijk voelen met de eigen sekse of het gevoel hebben dat het misplaatst is zich te gedragen volgens de genderrol die daarbij hoort. Dit uit zich op een van de volgende manieren:

Bij jongens:

• Beweren dat de eigen geslachtsorganen walgelijk zijn of zullen verdwijnen, of dat het beter zou zijn geen penis of testes te hebben;
• Een afkeer hebben van wilde spelletjes, niet met jongensspeelgoed’ willen spelen of niet willen meedoen met stereotiepe jongensactiviteiten.

Bij meisjes:

• Weigeren om zittend te plassen;
• Beweren penis te hebben of zeggen dat die zich zal ontwikkelen;
• Beweren geen borsten te willen krijgen of niet willen menstrueren;
• Een duidelijke afkeer hebben van typisch vrouwelijke kleding.

Genderidentiteitstoornis in de adolescentie of volwassenheid

Ongeveer twee derde van de jongens met een genderidentiteitsstoornis ontwikkelt na de puberteit een homoseksuele oriëntatie, terwijl maar een zeer klein percentage van deze jongens zich tot travestiet of transseksueel ontwikkelt. Van meisjes zijn dergelijke gegevens niet bekend. Soms ontstaan genderidentireitssroornissen pas op latere leeftijd.

Transseksualiteit (een term die in de laatste versie van de DSM overigens niet meer wordt gebruikt) is het meest extreme type genderidentiteitsstoornis. De discrepantie tussen het biologische geslacht, genderidentiteit en genderrolgedrag is bij transseksuelen zo groot dat de wens tot geslachtsaanpassing ontstaat. Transseksuelen hebben het gevoel anatomisch tot het verkeerde geslacht te behoren. Zij hebben ook een langdurige en ononderbroken wens tot geslachtsaanpassing: ze willen de eigen primaire en secundaire geslachtskenmerken kwijtraken en de geslachtskenmerken van de andere sekse verwerven om permanent als iemand van het andere geslacht te kunnen leven. Soms is transseksualiteit een voortzetting van een genderidentiteitsstoornis in de kindertijd, maar dat is niet altijd het geval.

Tegenwoordig wordt bij de diagnostiek wel een onderscheid gemaakt tussen primaire en secundaire transseksuelen. Mensen die al vanaf hun vroege jeugd sterk het gevoel hebben in het verkeerde lichaam te zitten, worden primaire transseksuelen genoemd. Secundaire transseksuelen ‘ontdekken’ hun transseksuele gevoelens op latere leeftijd en hebben dikwijls een voorgeschiedenis met meer stereotiep genderrolgedrag. Zo zijn secundaire man-vrouw-transseksuelen vergeleken met primaire manvrouw-transseksuelen in hun jeugd meer ‘echte’ jongens geweest.

Genderidentiteitsstoornissen gaan niet altijd gepaard met de wens tot geslachtsaanpassing. Sommige mannen steken zich regelmatig in vrouwen- kleding, maar streven geen operatieve of hormonale behandeling na. Er zijn ook mannen die permanent en volledig als vrouw met een mannenlichaam leven. Zij hebben een vrouwennaam, kleden en gedragen zich als vrouw en presenteren zich maatschappelijk als vrouw. Dit verschijnsel wordt bij mannen gynemimesis (uit het Grieks: gynè = vrouw en mimésis = nabootsing) en bij vrouwen andromimesis (anèr = man) genoemd.

Diagnose volgens DSM IV

Zich aanhoudend ongemakkelijk voelen met de eigen sekse of het gevoel hebben dat het misplaatst is zich te gedragen volgens de genderrol die bij de eigen sekse hoort. Dit kan zich op de volgende manieren uiten:

• Preoccupatie met de wens de primaire en secundaire geslachtskenmerken kwijt te raken, om zo te lijken op de andere sekse (bijv. vragen om hormoonbehandeling, chirurgische ingrepen of andere methoden waarmee de fysieke geslachtskenmerken kunnen worden veranderd);
• Ervan overtuigd zijn met het lichaam van de verkeerde sekse te zijn geboren.

Aanhoudende en intense genderidentificatie met het andere geslacht (niet slechts de behoefte aan enkele cultuurgebonden voordelen van het behoren tot het andere geslacht). Dit manifesteert zich bijvoorbeeld door:

• Het uiten van de wens tot de andere sekse te behoren;
• Vaak doorgaan voor iemand van de andere sekse;
• Een sterk verlangen hebben om te leven of te worden behandeld als iemand van de andere sekse;
• Ervan overtuigd zijn gevoelens en reacties te hebben die karakteristiek zijn voor de andere sekse.

De stoornis veroorzaakt ernstig lijden of beperkingen in het dagelijks functioneren.