Lobotomie: hersenen beschadigen om te genezen

Genezen van een ernstig psychiatrische ziekte door met opzet de hersenen te beschadigen leek in de jaren veertig en vijftig van de twintigste eeuw, de ultieme oplossing. De lobotomie was voor wanhopige patiënten en hun familie het laatste redmiddel. In eerste instantie leek de psychiatrische patiënt daadwerkelijk genezen van de ziekte, door de hersenen te beschadigen, maar de genezing ging wel ten koste van diens persoonlijkheid, intellect en onafhankelijkheid. Een discutabel deel van de patiënten werd misschien wel beter handelbaar voor de omgeving, maar was volkomen apathisch na de lobotomie. Hoewel de lobotomie omstreden was en aan populariteit verloor, werd het tot in de jaren tachtig, op een verfijnder manier, nog wel eens uitgevoerd.

Stel dat genezing mogelijk is

Stel dat u aan een zeer ernstige psychiatrische ziekte lijdt. U bent hierdoor wanhopig en zeer ongelukkig. Het beperkt uw functioneren. U bent een last voor uw familie en voor de maatschappij. Maar er is een oplossing, er is genezing mogelijk. Het gaat om een ingreep waarbij de hersenen worden beschadigd. Het klinkt eng en het heeft weliswaar wat bijwerkingen, maar het kan genezing betekenen. Zou u dat, zonder de kennis van nu, doen? In de jaren veertig en vijftig werd de lobotomie gezien als een wondermiddel voor zware psychiatrische ziekten.

Hersendelen beschadigen bij honden om te genezen

De Duitse arts Friedrich Golz legde in 1890 de basis voor de leukotomie of lobotomie, zoals het later genoemd zou worden. Hij experimenteerde op honden door hun hersenhelften van elkaar los te snijden. Hij zag dat de honden veranderd waren, maar dat ze nog steeds functioneerden. Een aantal jaren later werd een soortgelijke operatie bij apen gedaan. Het leervermogen van de apen verdween voor een deel, maar het werden wel heel rustige dieren. Hun agressie was weg.

Hersendelen beschadigen bij mensen om te genezen

In 1935 borduurde de Portugese politicus en arts Antonio Egas Moniz voort op het beschadigen van hersendelen om tot genezing te komen. Het idee van Egas Moniz was dat door de verbinding tussen het voorhoofdsgedeelte of frontaalkwab en de rest van de hersenen te beschadigen, de psychiatrische ziekte zou verdwijnen. De frontaalkwab speelt, zo dacht hij, een rol in de persoonlijkheid en dus een rol in de psychiatrische ziekte. Eerst beschadigde Egas Moniz de hersenen door er ethanol in te injecteren. Hij ontdekte dat deze methode meer beschadigde dan de bedoeling was, daarom ontwikkelde hij een methode waarbij hij gaten in de schedel boorde. In de gaten stak hij een leukotoom en veegde daarmee heen en weer in de hersenen om de beschadiging te veroorzaken. Door de beschadiging in de frontaalkwab, zouden de hersenen en de persoonlijkheid veranderen en de patiënt zou genezen. Bij een twintigtal psychiatrische patiënten beschadigde hij de frontaalkwab. Volgens de arts had in hun geval de lobotomie zeer kalme mensen tot gevolg. Het leek er daarom op dat de ernstige psychiatrische aandoeningen waren genezen. Egas Moniz kreeg daar een Nobelprijs voor de Geneeskunde voor.

Een succesvolle lobotomie bleek vaak ten koste te zijn gegaan van onder meer de persoonlijkheid, het intellect en de onafhankelijkheid, maar de apathie werd gezien als de gewenste kalmte en stabiliteit in de persoonlijkheid.

De lobotomie wordt populair

De Amerikaanse neuroloog Walter Freeman raakte geïnspireerd door de leukotomie van Egas Moniz. Freemans doel was een goedkopere en snellere manier te vinden om de leukotomie uit te voeren. Egas Moniz boorde gaten in de schedel, maar Freeman dacht hetzelfde te bereiken door met een priem via het oog bij de hersenkwabben te komen. Hij sneed een klein deel van de hersenen wat direct achter de ogen ligt, los van de rest van de hersenen. Hij gebruikte niet meer het woord leukotomie, maar het woord lobotomie. Lobotomie betekent vrij vertaald, snijden in de kwab. Voor de lobotomie op de goedkope manier van Freeman was geen operatiekamer en geen narcose nodig. Hij voerde deze methode uit met publiek erbij. Hij entertainde de mensen tijdens de lobotomie door in twee ogen tegelijk te werken. Freeman en zijn ontwikkelde lobotomie waren omstreden, maar ook populair. De lobotomie werd niet alleen uitgevoerd bij wanhopige volwassen mensen, ook tieners en zelfs kinderen werden door Freeman behandeld. Het betrof niet altijd ernstige psychiatrische ziekten. Soms was opstandig pubergedrag of juist dromerig gedrag al een reden voor een lobotomie. Over de mislukte ingrepen werd vooralsnog gezwegen.

De lobotomie kreeg vanaf de jaren veertig wereldwijd bekendheid en werd zo'n twintig jaar veelvuldig uitgevoerd op de manier van Freeman. Het werd behalve in Amerika, vooral in Engeland gezien als een populair genezende ingreep voor psychiatrische ziekten. Het werd zelfs beschouwd als een wondermiddel. Er werden meer dan duizend lobotomies per jaar uitgevoerd. Het werd onder meer gebruikt bij depressies, schizofrenie, dwangstoornissen, angsten, ernstige pijnklachten en agressief gedrag.

De populariteit van de lobotomie in de jaren veertig en vijftig, kan worden verklaard door het gebrek aan een goed alternatief. De omstreden ingreep, leek de patiënten een betere optie dan een levenslange opsluiting in een isoleercel, met of zonder dwangbuis. Bovendien was fysiek geweld in de overvolle psychiatrische instellingen geen uitzondering.

De Britse neurochirurg Sir Wylie McKissock heeft naar verluidt de meeste lobotomies uitgevoerd. Hij werkte vanuit het ziekenhuis in Wimbledon. McKissock werkte snel. In vijf minuten was de operatie geklaard. Uit later onderzoek door psychiaters bleek dat slechts dertig procent van de patiënten er enigszins op vooruit was gegaan, na de lobotomie door McKissock. De gezondheid van de rest was hetzelfde gebleven of zelfs verslechterd.

De populariteit van de lobotomie neemt af

Pas aan het einde van de jaren vijftig kreeg het meer bekendheid dat er ook slechte resultaten waren na de lobotomie. Er waren zelfs mensen gestorven op de operatietafel. Rond die tijd kwam ook de eerste effectieve medicatie voor een aantal psychiatrische ziekten in tabletvorm op de markt. Hierdoor nam de populariteit van de lobotomie langzaam aan af, maar het verdween niet.

De veelvoorkomende gevolgen van de lobotomie worden bekend

Een aantal medici dat actief betrokken was bij de lobotomie van de jaren vijftig, bekent later dat het goedbedoelde, maar gevaarlijke medische ingrepen waren, met zelden een goed resultaat. De patiënten werden als genezen beschouwd wanneer zij rechtop liepen en hun gehoor en spraak redelijk in orde leek. Dat zij apathisch, emotieloos en afgevlakt door het leven gingen en dat zij op die manier niet meer in de maatschappij konden functioneren, deed er op dat moment niet toe; de patiënt leek genezen.

De lobotomie aan het einde van de twintigste eeuw

Hoewel de lobotomie in de jaren tachtig, in verfijnder versie, in sommige landen nog werd uitgevoerd, werd het al in de jaren vijftig in Duitsland, Japan en Rusland verboden. In Rusland werd verklaard dat lobotomie 'in strijd is met de beginselen van de mensheid'.

Aan het einde van de twintigste eeuw wordt er bij hoge uitzondering, als medicatie geen uitkomst biedt, nog wel eens een operatie die hersendeeltjes 'beschadigt' uitgevoerd, maar dit lijkt niet meer op de lobotomie van destijds. Het gaat dan om neurochirurgie waarbij een klein en exact deel van de hersenen heel nauwkeurig op non-actief wordt gesteld.