Zoönose, wat zijn de oorzaken en kunnen we het voorkomen?

In 2020 is de hele wereld in de ban van het coronavirus. Daarbij duikt de term zoönose regelmatig op. Een zoönose is een ziekte die is overgedragen van dier op mens. Ook bij eerdere pandemieën ligt de oorsprong bij een zoönose. De Mexicaanse griep, de Spaanse griep en HIV zijn allemaal ontstaan door een ziekte die overging van dier op mens. In veel gevallen ontstaan zoönosen via voeding, maar dat is niet de enige oorzaak. De meeste oorzaken zijn door mensen gecreëerd en zouden, in theorie, ook door ons weer weggenomen kunnen worden om de kans op een volgende pandemie te verkleinen.

Wat is zoönose precies?

Zoönosen zijn ziekten die van dieren op mensen worden overgedragen. Het woord is een samenvoeging van de Griekse woorden zoön (dier) en nosos (ziekte). De term zoönose dekt een hele brede lading. Het kan gaan om een ziekteverwekker zoals Salmonella, waarmee je besmet kunt raken door het eten van besmette rauwe eieren, maar ook om ziekten als malaria of de ziekte van Lyme. Voor verreweg de meeste ziekteverwekkers is de mens de eindgastheer, waardoor het bij losse besmettingen blijft. Maar soms is er een ziekte, meestal een virus, die wel van mens op mens over kan gaan, waardoor een epidemie, of zelfs een pandemie kan ontstaan. Naar schatting heeft ongeveer 60-70% van de infectieziekten die wij als mensen kennen zijn oorsprong in een zoönose.

Factoren die bijdragen aan zoönose

Nieuwe zoönosen zijn de eerste stap naar een nieuwe pandemie. Wetenschappers hebben al jaren voor de coronacrisis gewaarschuwd voor een nieuwe pandemie. In 2012 werd er zelfs een hele editie van het hoog aangeschreven wetenschappelijke tijdschrift 'The Lancet' aan gewijd. Toen waren wetenschappers al bezorgd over de toename van het aantal zoönosen en daarmee de kans op een pandemie. Zoönosen hebben verschillende oorzaken. Een overeenkomst tussen deze oorzaken is dat ze door mensen zijn gecreëerd.

Toename van de intensieve veeteelt

Ons dierlijke voedsel is de grootste bron van zoönosen. Dit gebeurt niet alleen op markten met levende dieren in China, maar ook in Westerse landen. In de intensieve veehouderij, waarbij veel dieren dicht bij elkaar leven, kunnen ziekteverwekkers zich goed verspreiden. In Nederland vonden bijvoorbeeld in 2007-2009 duizenden besmettingen met Q-koorts plaats, met tientallen doden tot gevolg. Deze ziekte kwam van schapen- en geitenboerderijen en werd via de lucht verspreid. De besmettingen vonden bijna allemaal plaats op kleine afstand van besmette boerderijen in de juiste windrichting. Gelukkig was voor deze besmetting de mens de eindgastheer. Ook de consumptie van de producten van de veeteelt kan tot zoönosen leiden, zoals de al eerder genoemde voorbeelden van eieren, maar ook ongepasteuriseerde melk en kippenvlees dat niet goed gaar is kunnen tot ziekte leiden.

Consumptie van wilde dieren

Deze wordt vaak apart genoemd van de consumptie van 'gewone' dieren en dierlijke producten, omdat de consumptie van wilde dieren een relatief grote bijdrage heeft aan het aantal zoönosen. Dit komt waarschijnlijk doordat de kans om met voor ons onbekende ziekteverwekkers in aanraking te komen groter is. Zo is HIV bijvoorbeeld waarschijnlijk bij mensen beland door het eten van vlees van chimpansees.

Ontbossing

Door het kappen van bossen worden dieren uit hun natuurlijke omgeving verdreven en raken ze hun leefgebied kwijt. Tijdens de zoektocht naar een nieuw leefgebied komen ze steeds dichter bij mensen. Ook wordt een deel van de ontboste grond gebruikt om vee te laten grazen. Dit vee is vaak een zogenaamde tussengastheer van pathogenen van de wilde dieren naar mensen.

Huisdieren

Exotische huisdieren hebben een relatief hoge bijdrage aan het aantal zoönosen dat ontstaat door contact tussen mens en huisdier Wanneer mensen met exotische huisdieren samenleven hebben ze een grotere kans om in aanraking te komen met ziekteverwekkers waarvoor ze nog geen immuniteit hebben opgebouwd. Niet alleen exotische huisdieren dragen ziekteverwekkers met zich mee. Katten kunnen bijvoorbeeld de parasiet Toxoplasma gondii bij zich dragen, die toxoplasmose veroorzaakt. De parasiet wordt verspreid via de ontlasting van de kat en kan bij zwangere vrouwen een miskraam veroorzaken. Deze mogelijke zoönose is de reden dat aan zwangere vrouwen wordt geadviseerd om de kattenbak niet zelf te verschonen.

Ecotoerisme

De bedoeling van ecotoerisme is om op een verantwoorde manier ongerepte natuurgebieden te bezoeken. Het doel hiervan is juist om het ecosysteem te beschermen, maar wetenschappers noemen het vaak wel als een bron van zoönosen. Waarschijnlijk omdat mensen daarbij in aanraking komen met ziekteverwekkers waarvoor ze geen immuniteit hebben.

Het voorkomen van pandemieën door zoönosen te beperken

De eerste stap van een pandemie is de zoönose. Er wordt veel onderzoek gedaan naar het voorkomen van zoönosen. Helemaal voorkomen kun je het niet, maar bij vroegtijdige signalering kan in ieder geval verdere verspreiding tegengegaan worden. Er zijn risicogebieden in kaart gebracht, maar dit zijn er nogal veel en het is onmogelijk om die allemaal te monitoren. Een nieuwe ziekte is ook moeilijk te herkennen wanneer het erg veel lijkt op al bestaande ziekten. Zo was de Mexicaanse griep al behoorlijk verspreid voordat het als nieuwe ziekte werd herkend. Er zijn naar schatting 300.000 pathogenen aanwezig in de verschillende gewervelde diersoorten en het is in ieder geval tot aan de coronapandemie niet gelukt om factoren te vinden om te voorspellen welke ziekteverwekkers ook gevaarlijk zullen zijn voor mensen en welke daarvan ook van mens op mens kunnen overgaan.

Alle bovengenoemde factoren zijn wel factoren waar we invloed op hebben. Ze zijn ten slotte allemaal door mensen gecreëerd. Wanneer er geen ontbossing meer plaatsvindt, zullen de dieren die daar leven ook hun leefgebied niet kwijtraken. Wanneer we exotische dieren in hun omgeving laten in plaats van ze te domesticeren, houden ze hun ziektes ook bij zich. We kunnen ook met z'n allen best met een heel stuk minder vlees af. Als we een volgende pandemie willen voorkomen zullen we ons best moeten doen om de oorzaken zelf van het toegenomen contact tussen mens en dier weg te nemen.