Executieve functies en ADD/ADHD

Executieve functies vormen, simpel gesteld, het managementsysteem van onze hersenen. Deze mentale functies helpen ons om structuur aan te brengen in het uitvoeren van de vele taken die bij het dagelijks leven horen. Ze ondersteunen ons bijvoorbeeld bij het nemen van beslissingen, organiseren, plannen, het monitoren van prestaties en het kiezen van het juiste moment om ergens mee te beginnen, te stoppen of een stapje bij te zetten. Executieve functies zijn dus verantwoordelijk voor het reguleren van gedachten, emoties en gedrag. Een verstoring van deze functies kan leiden tot chronische problemen op al die gebieden. Verstoorde executieve functies liggen aan de basis van psychische aandoeningen zoals ADD en ADHD.

Dirigent van het brein

Je kunt executieve functies het beste vergelijken met de rol van een dirigent in een orkest. De dirigent leidt, stuurt en combineert de diverse leden van het orkest. Hij geeft aanwijzingen, zodat de muzikanten weten wanneer ze moeten beginnen met spelen, hoe snel of langzaam ze moeten spelen, hoe hard of zacht, en wanneer ze moeten stoppen. Zonder de dirigent zou de muziek een stuk minder mooi en gepolijst klinken.

Essentiële executieve functies

De belangrijkste executieve functies zijn cognitieve flexibiliteit, zelfbeheersing, planning, werkgeheugen en zelfbewustzijn.

Cognitieve flexibiliteit

Cognitieve flexibiliteit zorgt ervoor dat we van gedachten kunnen veranderen, onze aandacht kunnen verschuiven, van perspectief kunnen wisselen, ons aan veranderingen aan kunnen passen, ons in kunnen leven in het standpunt van een ander, problemen op kunnen lossen en creatief kunnen zijn.

Zelfbeheersing

Zelfbeheersing geeft ons de mogelijkheid om eerst na te denken en vervolgens te doen wat nodig of gepast is, in plaats van direct instinctief te handelen. Het zorgt ervoor dat we aandachtig en gedisciplineerd met een taak bezig kunnen zijn, zelfs als de verleiding aanwezig is om iets anders te doen, en dat we ons niet laten leiden door gewoonten, emoties en externe prikkels.

Planning

Het vermogen om verleidingen te weerstaan en taakgericht te blijven werken ligt aan de basis van het maken van een planning en de uitvoering ervan. Plannen houdt ook in dat we anticiperen op toekomstige ontwikkelingen, doelen stellen en door logisch te redeneren een strategie uitstippelen.

Werkgeheugen

Werkgeheugen helpt ons om aanwijzingen op te volgen en ze in de juiste volgorde uit te voeren. Het zorgt ervoor dat we verschillende dingen onthouden terwijl we ze aan elkaar relateren. Hierdoor kunnen we gesprekken volgen en tegelijkertijd onthouden wat we willen zeggen. Bovendien zorgt het werkgeheugen ervoor dat we verbanden kunnen leggen. We herkennen oorzaak en gevolg, hetgeen essentieel is om te kunnen begrijpen waarom anderen op een bepaalde manier op ons reageren. Immers, de reacties van anderen kunnen nogal vreemd overkomen als we niet meer weten wat we gezegd of gedaan hebben dat tot die reacties leidde.

Zelfbewustzijn

Zelfbewustzijn behelst het vermogen om onze eigen prestaties te monitoren, zodat we indien nodig onze gedragingen kunnen aanpassen. Het vormt de basis voor het reguleren van emoties en gedrag. Ons zelfbewustzijn houdt ons een spiegel voor, zodat we realistische verwachtingen van onszelf hebben en leren van onze ervaringen.

De kern van executieve functies is het vermogen om zaken te onthouden, afstand te nemen en objectief te beschouwen. Zonder dit vermogen is het moeilijk om zaken vanuit het juiste perspectief te bekijken. Dit is precies het soort problematiek waar mensen met AD(H)D mee kampen.

Verstoorde executieve functies bij mensen met AD(H)D

Iedereen heeft wel eens last van licht verstoorde executieve functies. Individuen met AD(H)D ondervinden hier in het dagelijks leven echter veel meer hinder van dan hun leeftijdsgenoten zonder AD(H)D. Maar zelfs mensen met een zware vorm van AD(H)D hebben meestal wel bepaalde activiteiten waarbij hun executieve functies goed werken. Op de meeste gebieden hebben ze chronische problemen door hun AD(H)D-symptomen, maar als iets binnen hun interessegebied valt (bijvoorbeeld sport, gamen, creatief bezig zijn of bouwwerken van Lego maken) hebben ze daar nauwelijks last van.

Dit verschijnsel 'ik kan het soms wel, maar meestal niet' wekt de indruk dat AD(H)D eigenlijk een simpel gebrek aan doorzettingsvermogen is. Dat is echter niet het geval. Verstoorde executieve functies zijn over het algemeen het gevolg van erfelijke problemen in de chemische werking van het managementsysteem van de hersenen. Mensen met AD(H)D ervaren chronisch verstoorde executieve functies op meerdere van de volgende gebieden:

Activatie - Het organiseren, prioriteren en initiëren van taken

Mensen met AD(H)D hebben voortdurend last van extreem uitstelgedrag. Ze stellen taken vaak tot het laatste moment uit, zelfs als ze weten dat het om iets belangrijks gaat. Het is net alsof ze zich pas tot iets kunnen zetten wanneer ze het als een acuut noodgeval ervaren.

Focus - Concentratie en het vasthouden en verschuiven van aandacht

AD(H)D-ers worden niet alleen makkelijk afgeleid door activiteiten om hen heen, maar ook door hun eigen gedachten. Ze hebben bijvoorbeeld vaak problemen met lezen. Ze begrijpen wel wat de woorden betekenen, maar moeten zinnen vaak meerdere keren lezen voordat ze volledig kunnen begrijpen en herinneren wat er staat.

Inspanning - Het reguleren van waakzaamheid, langdurige inspanning en handelingssnelheid

Mensen met AD(H)D zijn goed in het uitvoeren van kortetermijnprojecten, maar slecht in werk dat over een langere periode is uitgesmeerd. Ze hebben veel moeite om hun taken op tijd af te krijgen, vooral als dit gepaard gaat met langdurig schrijfwerk. Het reguleren van het slaap/waakritme is vaak problematisch. Meestal blijven ze te lang wakker, omdat ze hun hoofd niet 'uit' kunnen zetten. Eenmaal in bed slapen ze zo vast dat je een kanon naast ze kunt afschieten en 's morgens hebben ze vaak veel moeite om op te staan.

Emoties - Het omgaan met frustraties en reguleren van emoties

Problemen met het managen van emoties worden officieel niet gezien als symptomen van AD(H)D. Toch is het beperkte vermogen om om te gaan met frustratie, boosheid, bezorgdheid, teleurstelling, verlangens en andere emoties een terugkerend fenomeen bij mensen met AD(H)D. Ze geven vaak aan dat ze worden beheerst door hun emoties en vinden het moeilijk om die in het juiste perspectief te plaatsen, ze naar de achtergrond te drukken en om gewoon te doen wat ze moeten doen.

Geheugen - Het werkgeheugen gebruiken en het oproepen van herinneringen

AD(H)D-ers kunnen zich opvallend vaak gedetailleerd voorvallen herinneren die lang geleden gebeurd zijn. Het kost ze echter heel veel moeite om te bedenken waar ze een minuut geleden hun sleutels hebben neergelegd, wat iemand zojuist tegen ze gezegd heeft of wat ze zelf ook weer wilden zeggen. Het is voor hen lastig om zaken in het achterhoofd te houden terwijl ze met iets anders bezig zijn. Daarnaast hebben ze vaak geen 'toegang' tot hun geheugen wanneer ze acuut informatie nodig hebben die ze eerder geleerd hebben, zoals tijden een examen.

Actie - Het monitoren en reguleren van acties

Mensen met AD(H)D hebben vaak chronische problemen met het reguleren van hun acties. Vaak praten, doen of denken ze te impulsief en trekken ze overhaaste, en dus vaak onjuiste, conclusies. Ze hebben regelmatig geen oog voor context in hun interactie met anderen. Daardoor hebben ze niet door wanneer iemand verward, gekwetst of geïrriteerd is door iets wat ze hebben gezegd. Ze reageren dus vaak ongepast in relatie tot de omstandigheden. Daarnaast hebben ze veel moeite met het aanpassen van hun tempo: het lukt dan niet om het kalmer aan te doen of juist een stapje bij te zetten.

Verstoorde executieve functies zijn interactief

De bovenstaande problemen met executieve functies staan niet op zichzelf. Meestal overlappen ze elkaar en zijn ze interactief, waardoor ze elkaar versterken. Dit maakt aandoeningen zoals ADD en ADHD, en de behandeling ervan, erg complex. Het is dan ook van het grootste belang dat ieder geval individueel beoordeeld wordt en het behandeltraject op maat wordt gemaakt.

Lees verder

• Attention Deficit Disorder (ADD): symptomen en behandeling