Cerebrotendineuze xanthomatose: Cholesterolopslagziekte

Cerebrotendineuze xanthomatose is een vrij zeldzame erfelijke stofwisselingsziekte waarbij problemen ontstaan bij de cholesterol- en galzuurstofwisseling, vooral in de hersenen en pezen, maar ook in en op vele andere weefsels van het lichaam. De patiënt ervaart hierdoor een heleboel visuele, orthopedische, neurologische, cardiovasculaire en andere afwijkingen. De ziekte werd voor het eerst beschreven in 1937 door Van Bogaert en collega's.

• Synoniemen cerebrotendineuze xanthomatose
• Epidemiologie cholesterolopslagziekte
• Oorzaken en erfelijkheid aandoening
• Symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose ziekte
• Complicaties
• Preventie

Synoniemen cerebrotendineuze xanthomatose

Cerebrotendineuze xanthomatose is gekend onder deze synoniemen:

• Cerebrale cholesterinosis / cholesterolinose
• Cerebrotendineuze cholesterinosis / cholesterolinose
• Cholestanolopslagziekte
• Cholesterolopslagziekte
• Van Bogaert-Scherer-Epstein syndroom
• Xanthomatose, cerebrotendineuze

'CTX' is de afkorting van deze aandoening.

Epidemiologie cholesterolopslagziekte

De schattingen naar de incidentie van cerebrotendineuze xanthomatose lopen uiteen, afhankelijk van de geraadpleegde bron. Deze variëren van 1 per 50.000 tot 3-5 per 100.000. Deze aandoening komt vaker voor bij de Marokkaanse Joodse, Spaanse en Scandinavische bevolking. Maar de ziekte is eveneens gerapporteerd in Argentinië, Australië, België, Brazilië, Canada, China, Duitsland, Frankrijk, India, Israël, Saoedi-Arabië, Taiwan, Zuid-Afrika en Zwitserland. Vooral blanken zijn aangetast. De aandoening kent tot slot geen seksuele voorkeur.

Oorzaken en erfelijkheid aandoening

Mutaties (wijzigingen) in het CYP27A1-gen veroorzaken cerebrotendineuze xanthomatose. Dit gen produceert het enzym sterol 27-hydroxylase. Sterol 27-hydroxylase zet cholesterol in galzuren om, wat belangrijk is voor de absorptie van vetten in de darm. Als sterol 27-hydroxylase niet goed werkt, accumuleert cholesterol in de weefsels. Door de genmutatie breken patiënten met deze aandoening daarom bepaalde vormen van cholesterol niet af, zodat deze vetten zich ophopen op diverse plaatsen in het lichaam. De overerving van deze aandoening verloopt op autosomaal recessieve wijze. De ouders van een patiënt met een autosomaal recessieve aandoening dragen elk één kopie van het gemuteerde gen, maar vertonen meestal zelf geen symptomen van de aandoening.

Symptomen

Cerebrotendineuze xanthomatose tast verschillende delen van het lichaam aan. De ernst en uitgebreidheid variëren per patiënt, zelfs bij patiënten van dezelfde familie.

Maagdarmkanaal

De patiënt krijgt als zuigeling, peuter of kleuter vaak chronische, hardnekkige diarree die aanhoudt tot de volwassenheid indien deze niet behandeld wordt. Hepatitis en geelzucht (icterus) zijn eveneens gerapporteerd.

Ogen

In de late kindertijd (ouder dan vijf jaar) ontwikkelt de patiënt aan beide ogen juveniele cataract (vertroebelde ooglens), waardoor hij problemen heeft met zijn gezichtsvermogen. Deze oogaandoening is progressief, waardoor een behandeling veelal voor het vijftigste levensjaar vereist is.

Xanthoma

In het tweede en derde decennium ontwikkelt de patiënt overal in en op het lichaam xanthoma. Deze vettige, gele huidletsels / knobbels (lipideafzettingen) zijn meestal te vinden op de achillespees, maar ook op de knieschijf, elleboog, hand- en nekpezen, de hersenen en de longen. De xanthoma kunnen zich echter in en op alle lichaamsdelen bevinden. Ze resulteren veelal in een motorische beperking en ook orthopedische en andere afwijkingen zijn mogelijk.

Neurologische problemen

In het derde decennium van het leven ontstaan neurologische afwijkingen door de lipideafzettingen. Agitatie, agressie, ataxie (evenwichts- en coördinatieproblemen), dementie, depressie, dysartrie (moeilijkheden met de spraak), een algemeen gevoel van zwakte, een lichte tot ernstige mentale beperking, gedragsstoornissen, hallucinaties, perifere neuropathie (schade aan perifere zenuwen met pijn, zwakte, gevoelloosheid en tintelingen aan vooral de handen en voeten), spasticiteit, suïcidale neigingen en toevallen zijn gerapporteerd. De oorzaak van de neurologische symptomen is een accumulatie van vetten en steeds meer xanthoma in de hersenen. Xanthoma hoopt zich op in myeline, de vetstof die zenuwen isoleert en beschermt. Hierdoor is de zenuwsignalering in de hersenen verstoord. Aandoeningen die myeline vernietigen, zijn bekend als leukodystrofieën. Degeneratie (atrofie) van hersenweefsel veroorzaakt door overmatige lipidenafzettingen draagt ook bij aan de neurologische problemen.

Hart- en vaataandoeningen

Patiënten met cerebrotendineuze xanthomatose hebben bovendien een verhoogd risico op het ontwikkelen van hart- en vaataandoeningen.

Botontkalking

Een patiënt krijgt tot slot op vroege leeftijd vaak te maken met een geleidelijke osteoporose (verlies van botmassa met risico op breuken), alsook atherosclerose (slagaderverkalking). Hierdoor is hij gevoelig voor breuken.

Andere

Hoesten en galstenen (harde afzettingen in de galblaas met typische buikpijn (galkoliek) als symptoom) zijn ook gemeld.

Diagnose en onderzoeken

De diagnose gebeurt aan de hand van een grondig klinisch onderzoek op basis van de vertoonde symptomen. De arts voert vervolgens een aantal onderzoeken uit: een volledig bloedonderzoek (bloed, serum en plasma), urineonderzoek, en een MRI-scan en CT-scan. De oogarts ziet de cholesterolafzettingen in het oog tijdens een uitgebreid oogonderzoek. Een EEG-onderzoek kan ook afwijkingen weergeven. De primaire symptomen van chronische diarree en cataract (staar) in combinatie met de persoonlijke of familiale voorgeschiedenis van hepatitis en/of langdurige geelzucht (medische term is "icterus") zijn belangrijke aanwijzingen voor de ziekte die mogelijk leiden tot de diagnose. De uiteindelijke diagnose gebeurt echter aan de hand van een genetisch onderzoek.

Behandeling

De aandoening valt niet te genezen, maar is wel goed te behandelen. Het is belangrijk dat de arts deze aandoening zo snel mogelijk detecteert. Een chirurgische behandeling van xanthoma is niet aanbevolen. Cataract valt wel te verhelpen met een cataractoperatie. De patiënt neemt verder medicatie om het cholesterolgehalte te verlagen. Verder werken een cardioloog, een gastro-enteroloog, een geneticus, een oogarts, een orthopedist, een neuroloog en zo nodig nog andere artsen samen bij de multidisciplinaire behandeling van de patiënt.

Prognose ziekte

Het verloop van deze aandoening varieert zeer sterk onder de patiënten. Zonder behandeling verergeren de symptomen die gerelateerd zijn aan de accumulatie van lipiden in het lichaam, waardoor de levensverwachting lager is. Over het algemeen valt de aandoening goed te behandelen en dan is de levensverwachting normaal, al kunnen mogelijke complicaties tot een vroegtijdig overlijden leiden. Soms overlijdt een patiënt tussen het vierde en zesde decennium, al zijn ook overlijdens gerapporteerd van jongere patiënten en kinderen. Premature atherosclerose leidt vaak tot een beroerte (onvoldoende bloedtoevoer naar de hersenen met mentale en lichamelijke symptomen) en hartinfarct, wat vaak de primaire doodsoorzaak is van de aandoening.

Complicaties

Na de behandeling van cerebrotendineuze xanthomatose kunnen verschillende complicaties optreden:

Neurologische complicaties: Verergering van neurologische symptomen zoals ataxie, dementie, en perifere neuropathie kan optreden door voortdurende accumulatie van vetten in de hersenen.

Oogcomplicaties: Na cataractoperatie kunnen er problemen optreden zoals infecties of een terugkerende vertroebeling van de lens.

Cardiovasculaire problemen: Verhoogd risico op hart- en vaatziekten kan blijven bestaan, ondanks behandeling van cholesterolafzettingen.

Botproblemen: Verergering van osteoporose kan leiden tot frequente breuken, ondanks behandeling en preventieve maatregelen.

Preventie

Hoewel cerebrotendineuze xanthomatose (CTX) niet volledig te voorkomen is, kunnen de volgende maatregelen helpen om de ziekte vroegtijdig te detecteren en de symptomen te beheersen:

Genetische screening

Voor families met een geschiedenis van cerebrotendineuze xanthomatose kan genetische screening nuttig zijn. Dit kan helpen bij het identificeren van dragers van het CYP27A1-gen en het vaststellen van risico bij toekomstige generaties.

Vroege diagnose

Bij personen met een verhoogd risico, zoals die met een familiale voorgeschiedenis van CTX, kunnen regelmatige medische controles en screenings helpen bij een vroege diagnose. Dit kan de behandeling van symptomen en complicaties aanzienlijk verbeteren.

Beheer van cholesterol

Hoewel cholesterolopslag in de weefsels het kernprobleem is, kan het beheersen van cholesterolniveaus door dieet en medicatie de ernst van symptomen en complicaties verminderen.

Multidisciplinaire aanpak

Het betrekken van een team van specialisten, waaronder een cardioloog, gastro-enteroloog, neuroloog, en oogarts, kan bijdragen aan een effectieve beheersing van de aandoening en preventie van bijkomende complicaties.

Educatie en bewustwording

Het vergroten van de bewustwording over de ziekte binnen risicogroepen en de medische gemeenschap kan helpen bij een tijdige diagnose en behandeling, wat de progressie van de ziekte kan vertragen.

Ondersteuning en opvolging

Regelmatige opvolging en ondersteunende zorg kunnen helpen bij het monitoren van de voortgang van de ziekte en het tijdig aanpakken van nieuwe symptomen of complicaties.