Agitatie: Rusteloosheid door medische of psychische oorzaken

Bij agitatie is een patiënt extreem opgewonden, wat een bijzonder onaangename toestand is. Een geagiteerde patiënt kan zich aangewakkerd, gespannen, opgewonden, prikkelbaar of verward voelen. Agitatie kan zowel medische als psychische oorzaken hebben, maar komt ook vaak voor door dagelijkse stressfactoren zoals werkdruk, verdriet, ziekte, groepsdruk, burn-out of spanning op school. Verschillende maatregelen kunnen helpen om de situatie voor zowel de patiënt als de omgeving beter beheersbaar te maken. Medische hulp is beschikbaar om deze toestand te verbeteren en te behandelen.

• Synoniemen van agitatie
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken van agitatie: Medische en psychische factoren
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen van extreme opwinding
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van patiënten met agitatie
• Tips voor geagiteerde patiënten en hun omgeving
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Synoniemen van agitatie

Agitatie staat ook bekend onder de volgende synoniemen:

• agitatio
• onrust
• opwinding
• rusteloosheid
• woelen

Epidemiologie

De epidemiologie van agitatie, een toestand gekarakteriseerd door verhoogde opwinding, angst, of lichamelijke onrust, is een complex gebied dat invloed heeft op een breed scala aan patiënten. Agitatie kan voorkomen in verschillende medische en psychologische contexten, van acute ziekenhuisopnames tot langdurige psychiatrische aandoeningen. Het komt voor bij zowel volwassenen als kinderen, en het is een belangrijk symptoom in veel neurologische en psychiatrische aandoeningen. Het begrijpen van de prevalentie en verspreiding van agitatie is cruciaal voor het ontwikkelen van effectieve behandelings- en beheersingsstrategieën.

Prevalentie in de algemene bevolking

De prevalentie van agitatie in de algemene bevolking varieert sterk, afhankelijk van de onderliggende oorzaak en de zorgsetting. In algemene termen wordt geschat dat agitatie bij 10-30% van de patiënten in acute zorgomgevingen voorkomt. Het komt vaak voor in situaties van acute stress, verwondingen, of ernstige infecties, waarbij het een reactie kan zijn op pijn of onbehagen. In ziekenhuisomgevingen, bijvoorbeeld, wordt agitatie vaker gezien bij ouderen, vooral in gevallen van delirium.

Agitatie bij psychiatrische aandoeningen

Psychiatrische aandoeningen, zoals schizofrenie, bipolaire stoornis, en ernstige depressie, vertonen vaak symptomen van agitatie. Het komt ook voor bij posttraumatische stressstoornis (PTSS) en angststoornissen, waarbij het kan optreden als een acute reactie op stress of trauma. De prevalentie van agitatie bij deze aandoeningen is moeilijk te kwantificeren, aangezien het een symptoom is dat varieert in ernst en frequentie afhankelijk van de aandoening en de behandelrespons.

Agitatie bij neurologische aandoeningen

Neurologische aandoeningen, zoals de ziekte van Alzheimer, Parkinson, en andere dementieën, kunnen gepaard gaan met symptomen van agitatie, vooral in de latere stadia van de ziekte. In sommige gevallen kan agitatie het resultaat zijn van verwardheid of een verminderde controle over motorische functies. Studies suggereren dat agitatie bij dementiepatiënten voorkomt bij ongeveer 50-60% van de gevallen, en dit kan variëren van milde prikkelbaarheid tot ernstige fysieke onrust.

Mechanisme

Agitatie kan optreden als gevolg van verschillende onderliggende mechanismen die variëren afhankelijk van de aard van de aandoening. Het is een complex fenomeen dat voortkomt uit de interactie van neurologische, psychologische en fysiologische factoren. Deze mechanismen kunnen zowel centraal (in de hersenen) als perifeer (in het lichaam) plaatsvinden en worden vaak geïnitieerd door stressvolle stimuli of disfunctie in hersenstructuren die betrokken zijn bij het reguleren van gedrag en emoties.

Hersencircuits en agitatie

De hersenen spelen een sleutelrol in de ontwikkeling van agitatie. De amygdala, een hersenstructuur die betrokken is bij emotionele reacties, speelt een cruciale rol in de beleving van angst en opwinding. Bij patiënten met aandoeningen zoals angststoornissen of bipolaire stoornis is de amygdala vaak overactief, wat leidt tot verhoogde emotionele respons en agitatie. Evenzo is de prefrontale cortex, verantwoordelijk voor het reguleren van gedrag en impulsen, vaak onderactief in patiënten met psychiatrische aandoeningen, wat bijdraagt aan de oncontroleerbare opwinding die kenmerkend is voor agitatie.

Chemische onbalans

Chemische onbalansen in de hersenen kunnen ook bijdragen aan het ontstaan van agitatie. Neurotransmitters zoals serotonine, dopamine en noradrenaline spelen een belangrijke rol bij het reguleren van stemmingen en gedragingen. Een tekort aan serotonine kan bijvoorbeeld leiden tot verhoogde prikkelbaarheid en angst, wat kan uitmonden in agitatie. Evenzo kunnen verhoogde dopamine- en noradrenalineniveaus, vaak geassocieerd met stress of angst, de kans op agitatie verhogen.

Fysiologische en omgevingsfactoren

Naast de hersenen kunnen fysiologische en omgevingsfactoren ook bijdragen aan agitatie. Pijn, koorts, infecties, of een slechte slaapkwaliteit kunnen het zenuwstelsel verstoren en symptomen van agitatie verergeren. Dit is vaak te zien bij ouderen of zieke patiënten, die bijvoorbeeld na een operatie of tijdens een ziekenhuisopname agitatie kunnen ontwikkelen als gevolg van lichamelijke stress.

Oorzaken van agitatie: Medische en psychische factoren

Agitatie kan spontaan ontstaan zonder duidelijke onderliggende aandoening, bijvoorbeeld door intense stress. Daarnaast kunnen zowel medische als psychische oorzaken bijdragen aan agitatie.

Medische oorzaken
Er zijn vele medische en lichamelijke aandoeningen die agitatie kunnen veroorzaken. De belangrijkste omvatten:

• aids
• alcoholvergiftiging of ontwenningsverschijnselen van alcohol (door alcoholmisbruik)
• autisme: Bij kinderen met een autismespectrumstoornis kunnen felle kleuren of harde geluiden soms agitatie uitlokken.
• bepaalde geneesmiddelen
• bepaalde vormen van hartaandoeningen, longaandoeningen, leveraandoeningen of nieraandoeningen
• de menopauze
• de ziekte van Graves (auto-immuunaandoening met overproductie van schildklierhormonen)
• dengue hemorragische koorts (vorm van knokkelkoorts)
• aftershave-vergiftiging
• allergische reacties
• chronische nierziekte
• delirium (acute verwardheid met wijzigingen in hersenfunctie), vooral tijdens een ziekenhuisopname (vooral bij ouderen)
• hersentumor
• hersenvliesontsteking (de medische term hiervoor is “encefalitis”)
• hypovolemische shock
• infecties (vooral bij ouderen)
• laag natriumgehalte in het bloed (hyponatriëmie)
• overactieve schildklier (hyperthyreoïdie)
• overdosis van cafeïne
• trauma (bijvoorbeeld hoofdletsel of een schedelbreuk)
• foetaal alcoholsyndroom (het drinken van alcohol tijdens de zwangerschap kan leiden tot ernstige aangeboren afwijkingen bij de baby)
• hondsdolheid (rabiës)
• intoxicatie of ontwenningsverschijnselen van drugs (zoals cocaïne, marihuana, hallucinogenen, PCP of opioïden: krachtige pijnstillers)
• longoedeem (vocht in de longen door linkerhartfalen)
• maligne hypertensie (zeer hoge bloeddruk met orgaanschade)
• ontwenningsverschijnselen van nicotine
• pre-eclampsie: periode voorafgaand aan de eclamptische aanval (stuipen: oncontroleerbare fysieke bewegingen en veranderingen in het bewustzijn): bij een hoge bloeddruk, eiwitten in de urine en zwellingen zijn dit tekenen van eclampsie of zwangerschapsvergiftiging
• respiratoire acidose
• sepsis (bloedvergiftiging: overdreven reactie van het immuunsysteem op ziektekiemen)
• toevallen
• bij zwangerschap (eclampsie)
• vergiftiging (bijvoorbeeld koolmonoxidevergiftiging)
• vergiftiging door gif van de Zwarte Weduwe spin
• vitamine B6-deficiëntie

Psychische oorzaken

Agitatie kan ook voortkomen uit psychische stoornissen en problemen die gerelateerd zijn aan de hersenen, zoals angststoornissen, agorafobie (pleinvrees), een aanpassingsstoornis, bipolaire stoornis (psychische aandoening met afwisselend (hypo)manische en depressieve episodes), dementie, depressie (ook postnataal = postnatale depressie), posttraumatische stressstoornis (PTSS) (angststoornis als reactie op trauma), manie (extreme energie door een bipolaire stoornis of andere stemmingsstoornis) en schizofrenie (stoornis gekenmerkt door waanideeën en hallucinaties). Bij ouderen met dementie kan het een grote uitdaging zijn om hiermee om te gaan.

Risicofactoren

Er zijn verschillende risicofactoren die de kans op het ontwikkelen van agitatie kunnen verhogen. Deze risicofactoren zijn zowel psychologisch als lichamelijk van aard en kunnen variëren afhankelijk van de onderliggende oorzaken van agitatie. Het herkennen van deze risicofactoren kan helpen bij het voorspellen van agitatie en het implementeren van preventieve maatregelen.

Psychiatrische aandoeningen

Personen met bestaande psychiatrische aandoeningen, zoals schizofrenie, bipolaire stoornis, of ernstige depressie, lopen een verhoogd risico op agitatie. De aanwezigheid van symptomen zoals extreme stemmingswisselingen, wanen, of hallucinaties kan het risico verhogen. Evenzo hebben patiënten met angststoornissen of posttraumatische stressstoornis (PTSS) een verhoogd risico op het ontwikkelen van agitatie, vooral in stressvolle omgevingen.

Neurologische aandoeningen

Neurologische aandoeningen, zoals de ziekte van Alzheimer, Parkinson en andere vormen van dementie, verhogen het risico op agitatie. Dit komt doordat de hersenstructuren die betrokken zijn bij de regulering van emoties en gedrag vaak worden aangetast. Patiënten met deze aandoeningen kunnen een verminderde controle over hun impulsen en emoties ervaren, wat kan leiden tot onrust en agitatie.

Fysiologische factoren

Fysiologische risicofactoren, zoals ernstige pijn, koorts, infecties, of slaapstoornissen, kunnen de kans op agitatie verhogen. Patiënten die herstellen van een operatie of een ernstige ziekte kunnen bijvoorbeeld meer vatbaar zijn voor agitatie door de fysieke stress die het lichaam ondergaat.

Risicogroepen

Agitatie komt voor in verschillende risicogroepen, waarbij de frequentie en ernst van de symptomen variëren afhankelijk van de leeftijd, gezondheidstoestand en onderliggende aandoeningen van de patiënten. Het begrijpen van welke groepen meer vatbaar zijn voor agitatie is cruciaal voor het opzetten van gerichte behandelstrategieën.

Ouderen

Ouderen vormen een belangrijke risicogroep voor agitatie, vooral vanwege de prevalentie van neurologische aandoeningen zoals dementie en de ziekte van Alzheimer. Naarmate mensen ouder worden, neemt het risico op cognitieve achteruitgang toe, wat kan leiden tot verwardheid en agitatie. Dit komt vaak voor in zorginstellingen, waar ouderen met ernstige dementie vaker last hebben van agitatie als gevolg van veranderingen in hun omgeving of gezondheidsstatus.

Patiënten met psychische aandoeningen

Patiënten die lijden aan ernstige psychische aandoeningen zoals schizofrenie, bipolaire stoornis of angststoornissen lopen een verhoogd risico op agitatie. Bij deze patiënten kunnen zowel de ziekte zelf als de bijbehorende medicatie het risico verhogen. Een verergering van symptomen kan leiden tot acute episoden van agitatie, die onmiddellijke behandeling vereisen.

Patiënten met neurologische aandoeningen

Patiënten met neurologische aandoeningen, zoals de ziekte van Parkinson, beroertes, of hersenbeschadiging, kunnen vatbaar zijn voor agitatie. Deze aandoeningen verstoren de regulatie van emoties en impulsen in de hersenen, wat kan resulteren in verhoogde opwinding of onrust. Bij patiënten met ernstige hersenschade kan agitatie zelfs een langdurig probleem zijn.

Symptomen van extreme opwinding

Agitatie kan plotseling of geleidelijk ontstaan, en de duur kan variëren van enkele minuten tot maanden. Symptomen kunnen worden verergerd door pijn, stress of koorts. Agitatie op zichzelf is meestal geen teken van een ernstig gezondheidsprobleem. Echter, als er bijkomende symptomen optreden, kan agitatie wijzen op een onderliggende aandoening. Delirium is bijvoorbeeld een medische noodsituatie waarbij de patiënt acute verwardheid en agitatie vertoont. Dit kan veroorzaakt worden door vergiftiging of middelenonthouding. Symptomen van delirium zijn onder andere (visuele) hallucinaties, waandenkbeelden, verminderde aandacht, onsamenhangende spraak, bewustzijnsstoornissen, angst, chaotisch denken, een verstoorde slaap-waakcyclus, desoriëntatie en geheugenproblemen.

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van agitatie kunnen variëren afhankelijk van de onderliggende oorzaak. Het tijdig herkennen van deze symptomen is van vitaal belang voor het effectief behandelen van agitatie en het minimaliseren van de impact op de patiënt en hun omgeving.

Verhoogde opwinding en fysieke onrust

Een van de meest voorkomende alarmsymptomen van agitatie is een plotselinge toename van fysieke onrust, zoals rusteloosheid, snelle bewegingen, en een verhoogde spierspanning. Patiënten kunnen in deze toestand oncontroleerbare bewegingen maken, zoals trillen, schoppen of rukken. Dit kan gevaarlijk zijn voor zowel de patiënt als het zorgpersoneel.

Veranderingen in gedrag en communicatie

Agitatie kan ook gepaard gaan met plotselinge veranderingen in gedrag, zoals ondoordacht of agressief gedrag, ongepaste reacties, of luidruchtig praten. Patiënten kunnen moeilijk te kalmeren zijn en kunnen in extreme gevallen gewelddadig gedrag vertonen. Het herkennen van dergelijke gedragsveranderingen kan een aanwijzing zijn voor de noodzaak van onmiddellijke medische interventie.

Psychologische symptomen

Psychologische symptomen van agitatie omvatten vaak gevoelens van angst, paniek, verwarring, en oncontroleerbare stress. Patiënten kunnen zich angstig, angstig, of bedreigd voelen, wat hun vermogen om zich te concentreren of te communiceren kan verstoren. In sommige gevallen kunnen wanen of hallucinaties optreden, wat de ernst van de situatie vergroot.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

Wanneer agitatie langdurig aanhoudt, ernstig is, gepaard gaat met andere onverklaarde klachten of gedachten en handelingen vertoont die gevaarlijk kunnen zijn, is medische hulp noodzakelijk. De arts zal de patiënt grondig onderzoeken, inclusief het meten van vitale functies zoals hartslag, bloeddruk, temperatuur en ademhaling. Een uitgebreid neurologisch onderzoek kan worden uitgevoerd om de oorzaak te achterhalen. Bij vermoeden van psychische problemen kan een doorverwijzing naar een psycholoog of psychiater nodig zijn.

Diagnostisch onderzoek
Afhankelijk van de symptomen die tijdens het lichamelijk onderzoek zijn opgemerkt, kunnen aanvullende diagnostische onderzoeken nodig zijn. Deze onderzoeken kunnen variëren op basis van de ernst en uitgebreidheid van de symptomen. Mogelijke diagnostische onderzoeken zijn onder andere een bloedonderzoek, urineonderzoek, een lumbale punctie (ruggenprik: onderzoek van hersenvocht), en een CT-scan of MRI-scan van het hoofd.

Behandeling van patiënten met agitatie

Agitatie kan doorgaans effectief worden behandeld. Het is cruciaal om de onderliggende oorzaak van de agitatie vast te stellen, aangezien agitatie kan leiden tot een verhoogd risico op zelfmoord en andere gewelddadige gedragingen. Bij patiënten met hormonale veranderingen zoals tijdens de menopauze of bij een overactieve schildklier kan langdurige medicatie nodig zijn om de symptomen te verlichten. Een hersentumor kan door een arts operatief worden verwijderd, en chemotherapie kan als aanvullende behandelingsoptie worden overwogen. De patiënt kan medicatie zoals benzodiazepinen en, indien nodig, antipsychotica ontvangen. Patiënten met psychische problemen worden vaak doorverwezen naar een psycholoog of psychiater voor verdere behandeling en begeleiding.

Tips voor geagiteerde patiënten en hun omgeving

Na behandeling van de oorzaak of onderliggende aandoening zijn er enkele belangrijke tips voor het omgaan met agitatie:

• Zorg voor een rustige en veilige omgeving voor de patiënt.
• Vermijd fysiek ingrijpen tenzij absoluut noodzakelijk; dit kan de agitatie verergeren.
• Beperk de interventie tot situaties waarin de veiligheid van de patiënt of de omgeving in gevaar is.
• Zorg voor voldoende slaap en een goed gereguleerde dag- en nachtritme.
• Ontspanningstechnieken zoals diepe ademhalingsoefeningen, yoga en andere stressverminderende activiteiten kunnen nuttig zijn.
• Medicatie en therapieën kunnen worden ingezet volgens de aanwijzingen van medische professionals.

Prognose

De prognose van agitatie hangt af van de onderliggende oorzaak en de tijdigheid van de behandeling. Over het algemeen kan agitatie effectief worden behandeld met een combinatie van medicatie, psychotherapie en omgevingsaanpassingen. Het is echter belangrijk dat de onderliggende aandoening wordt behandeld om de symptomen op lange termijn te beheersen.

Acute agitatie

In gevallen van acute agitatie, veroorzaakt door bijvoorbeeld pijn, koorts of een acute psychische episode, is de prognose meestal goed met passende behandeling. De meeste patiënten herstellen na behandeling van de onderliggende oorzaak, hoewel er mogelijk extra zorg en opvolging nodig is.

Chronische agitatie

Voor patiënten met chronische agitatie, vaak gezien in gevallen van dementie of langdurige psychiatrische aandoeningen, is de prognose complexer. Het kan moeilijker zijn om langdurige agitatie volledig te behandelen, maar symptomatische behandeling kan helpen om de ernst van de symptomen te verminderen en de levenskwaliteit te verbeteren.

Complicaties

Agitatie kan leiden tot verschillende complicaties, vooral als het onbehandeld blijft of niet goed wordt beheerd. Deze complicaties kunnen variëren van fysieke letsels tot verergering van de onderliggende aandoening.

Fysieke verwondingen

Patiënten die agitatie ervaren, kunnen zichzelf of anderen verwonden door ondoordachte bewegingen, vallen of fysiek geweld. Dit komt vaak voor bij ouderen of patiënten met cognitieve stoornissen, die minder in staat zijn om zich te kalmeren en hun omgeving te controleren.

Verminderde behandelresultaten

Chronische agitatie kan het behandelproces bemoeilijken, waardoor patiënten minder responsief zijn op therapieën. Dit kan leiden tot een verlenging van de herstelperiode en het verslechteren van de onderliggende aandoening.

Preventie

Preventie van agitatie richt zich vooral op het identificeren van risicogroepen en het nemen van preventieve maatregelen om de kans op de ontwikkeling van agitatie te verminderen.

Omgevingsbeheersing

Een rustige en gecontroleerde omgeving kan helpen om de kans op agitatie te verminderen, vooral bij ouderen of patiënten met dementie. Het verminderen van stressfactoren, zoals lawaai of onverwachte veranderingen, kan ook bijdragen aan het voorkomen van agitatie.

Vroege interventie en behandeling

Vroege detectie en behandeling van de onderliggende oorzaken van agitatie kunnen helpen om de symptomen te voorkomen. Dit kan onder meer het gebruik van medicatie, cognitieve therapieën of het aanpassen van het behandelplan voor patiënten met chronische aandoeningen omvatten.