Rusteloosheid of innerlijke onrust: oorzaken en behandeling

Rusteloosheid of innerlijke onrust kan zich op verschillende manieren uiten en is vaak ook lichamelijk merkbaar. Iedereen die nerveus is of innerlijke onrust ervaart, heeft het gevoel gehaast te zijn en constant onder druk te staan. Sommige mensen slagen erin om zelfs een sterke mate van rusteloosheid of innerlijke onrust voor anderen verborgen te houden, maar vaak merken andere mensen je rusteloosheid op: je lichaamshouding verandert, je gaat hoger praten, je ademt oppervlakkiger en je praat sneller. Extreme rusteloosheid maakt je meestal erg prikkelbaar; nerveuze, rusteloze mensen raken soms bij de minste of geringste gelegenheid uit balans. Andere mogelijke symptomen zijn angst, trillende handen, hartkloppingen, zweten of transpireren, spiertrekkingen of gebrek aan concentratie.

• Wat is rusteloosheid of innerlijke onrust?
• Een storm in haar hoofd
• Innerlijke staat van onrust
• Rusteloosheid is vaak zichtbaar
• Epidemiologie
• Symptomen van rusteloosheid
• Pathofysiologie en ontstaansmechanisme van rusteloosheid
• Een overactief stresssysteem: vechten, vluchten of bewegen
• Hersenen en neurotransmitters: een onevenwicht in de chemie
• De rol van hormonale schommelingen: wanneer biologie je saboteert
• Fysieke oorzaken: wanneer het lichaam onrustig wordt
• De psychische component: gedachten als motor van onrust
• Oorzaken van innerlijke onrust
• Bepaalde situaties
• Slecht slapen of lawaai
• Onderliggende ziekte
• Psychische stoornis
• Cafeïne
• Medicijnen en andere middelen
• Vitamine B-tekort
• Huisarts inschakelen
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van innerlijke onrust
• Medische behandeling
• Zelfzorg

Wat is rusteloosheid of innerlijke onrust?

Een storm in haar hoofd

Lisa zat aan haar bureau, maar haar gedachten waren overal behalve bij haar werk. Haar hart bonsde zonder reden, en ze kon geen seconde stilzitten. "Waarom voel ik me zo opgejaagd?" vroeg ze zichzelf af, terwijl ze voor de derde keer in tien minuten opstond om water te halen. Zelfs thuis vond ze geen rust. Ze zat met haar telefoon in de hand, Netflix op de achtergrond, en toch voelde ze een onverklaarbare drang om íets te doen, zonder te weten wat. “Alsof er een storm in mijn hoofd raast,” omschreef ze later tegen haar vriendin, die haar geruststelde en aanraadde eens een lange wandeling te maken. Een kleine stap, maar die bracht eindelijk een beetje stilte in haar chaos.

Innerlijke staat van onrust

Ernstig slaapgebrek, te veel cafeïne, constant lawaai om je heen, een aankomend proefwerk, tentamen of examen, zijn stuk voor stuk factoren die aanleiding kunnen geven tot rusteloosheid of innerlijke onrust. Rusteloosheid verwijst naar een innerlijke staat van onrust waarin de natuurlijke gemoedsrust (het helder en kalm zijn) wordt verminderd of volledig verloren gaat. In de meeste gevallen wordt deze rusteloze toestand bovendien gekenmerkt door klachten als bevende of trillende handen, hartkloppingen, zweten, spiertrekkingen, een trillend ooglid, onzekerheid, angst, agitatie, en gebrek aan concentratie.

Rusteloosheid is vaak zichtbaar

Sommige mensen slagen erin om zelfs een sterk innerlijk gevoel van onrust en rusteloosheid te verbergen. Vaak zijn de symptomen echter duidelijk zichtbaar voor anderen. Dan verandert je lichaamstaal en -houding, ga je met een hoge stem praten en ga je sneller praten. Als je nerveus of rusteloos bent, voel je je gehaast en constant onder druk. Een extreme mate van rusteloosheid gaat meestal gepaard met prikkelbaarheid en agitatie en rusteloze mensen kunnen reeds bij de minste of geringste gelegenheid uit balans raken en geagiteerd reageren.

Epidemiologie

Rusteloosheid en innerlijke onrust – die prikkelende staat van opwinding waarbij het onmogelijk lijkt stil te zitten of je te concentreren – is een symptoom dat iedereen wel eens ervaart, maar dat in ernst en frequentie varieert. Van stressvolle werkomgevingen tot genetische gevoeligheid, de oorzaken en triggers verschillen wereldwijd en zijn vaak verweven met cultuur, klimaat, leefstijl en persoonlijke omstandigheden. Hier duiken we in de epidemiologie van dit intrigerende fenomeen, met aandacht voor demografische en geografische variaties.

M/V-verschillen: wie voelt zich vaker onrustig?

• Mannen: Bij mannen wordt rusteloosheid vaker geassocieerd met externe stressfactoren, zoals werkdruk, financiële problemen of sociale verwachtingen. Studies tonen aan dat ongeveer 20% van de mannen in Nederland en België regelmatig rusteloosheid ervaart, vooral tussen de 30 en 50 jaar.
• Vrouwen: Vrouwen rapporteren rusteloosheid en innerlijke onrust vaker, vaak gerelateerd aan hormonale schommelingen tijdens menstruatie, zwangerschap en menopauze. In Europa geeft 30% van de vrouwen aan wekelijks gevoelens van innerlijke onrust te ervaren, vaak gekoppeld aan angst of slaapstoornissen.

Voorbeeld: Een onderzoek in België toonde aan dat vrouwen in stedelijke gebieden 1,5 keer vaker innerlijke onrust rapporteren dan mannen, wat mogelijk verband houdt met een dubbele belasting van werk en gezin.

Kinderen versus volwassenen: een spectrum van symptomen

• Kinderen: Rusteloosheid bij kinderen wordt vaak geassocieerd met ADHD, waarbij 5-7% van de kinderen wereldwijd wordt getroffen. In Nederland en België ligt dit percentage rond de 4-5%. De symptomen uiten zich vaak in fysieke onrust, zoals wiebelen en friemelen.
• Volwassenen: Bij volwassenen manifesteert innerlijke onrust zich vaker in mentale onrust, zoals piekeren en moeite met ontspannen. Ongeveer 20-25% van de volwassenen ervaart periodes van rusteloosheid, waarbij werkstress en persoonlijke relaties belangrijke triggers zijn.

Een Nederlands onderzoek onder basisschoolkinderen toonde aan dat kinderen uit drukke stedelijke omgevingen 10% vaker rusteloosheid ervaren dan kinderen op het platteland, mogelijk door een hogere blootstelling aan prikkels.

Klimaat en seizoensinvloeden

• Koud klimaat: In koude klimaten, zoals in Nederland en België, neemt innerlijke onrust toe in de wintermaanden. Het gebrek aan zonlicht kan leiden tot een seizoensgebonden depressie (SAD), waarbij rusteloosheid een veelvoorkomend symptoom is.
• Warme klimaten: In tropische regio’s, zoals de overzeese Nederlandse gebieden, wordt rusteloosheid vaker gerapporteerd tijdens hittegolven. Fysieke ongemakken en slaapstoornissen door warmte spelen hierbij een rol.
• In Nederland stijgt het aantal meldingen van rusteloosheid in de wintermaanden met 15%, terwijl op Aruba een vergelijkbare toename wordt gezien tijdens de warmste periodes van het jaar.

Voeding en leefstijl: invloed van wat je eet en doet

• Voeding: Cafeïne en suikerrijke voeding zijn bekende triggers voor rusteloosheid. Onderzoek toont aan dat Nederlanders gemiddeld drie koppen koffie per dag drinken, wat kan bijdragen aan momenten van verhoogde onrust, vooral bij gevoelige personen.
• Leefstijl: Een sedentaire leefstijl draagt bij aan gevoelens van onrust. Mensen die weinig bewegen, hebben een grotere kans op mentale onrust, terwijl regelmatige lichaamsbeweging bewezen rustgevend werkt.

Een Belgisch onderzoek onder kantoormedewerkers vond dat 25% van hen na de lunch een toename in rusteloosheid rapporteerde, wat vaak werd gekoppeld aan een suikerrijke maaltijd.

Regionale verschillen: Nederland, België en overzeese gebieden

• Nederland: Ongeveer 20% van de Nederlanders ervaart regelmatig periodes van rusteloosheid. In stedelijke gebieden zoals Amsterdam en Rotterdam ligt dit percentage hoger (25%) door een hogere mate van werkdruk en sociale prikkels.
• België: België kent vergelijkbare percentages, hoewel inwoners van landelijke gebieden minder vaak rusteloosheid rapporteren (ongeveer 15%), mogelijk door een rustiger leefritme.
• Overzeese gebieden: In tropische gebieden zoals Aruba en Curaçao speelt klimaat een grotere rol. Hier worden gevoelens van onrust vaker gelinkt aan fysieke ongemakken, zoals hitte en slechte slaap, dan aan werkdruk.

Wereldwijde verschillen: cultuur en context

• Europa: In Europa ervaart 20-25% van de bevolking regelmatig rusteloosheid, waarbij werkdruk en slaapstoornissen belangrijke factoren zijn.
• Noord-Amerika: Hier wordt rusteloosheid vaker gerapporteerd als gevolg van hoge consumptie van cafeïne en suikerrijke diëten. Ongeveer 30% van de Amerikanen rapporteert regelmatig episodes van innerlijke onrust.
• Azië: In landen zoals Japan en Zuid-Korea wordt rusteloosheid vaak gekoppeld aan extreme werkdruk en sociale normen. Het fenomeen "karoshi" (overlijden door overwerk) onderstreept de impact van werkstress.
• Afrika: In Afrikaanse landen wordt rusteloosheid minder vaak gerapporteerd, mogelijk door een lagere consumptie van stimulerende middelen en een meer ontspannen sociale structuur.

Genetische invloeden: aanleg voor onrust
Ofschoon omgevingsfactoren een belangrijke rol spelen, heeft genetica ook invloed op rusteloosheid:

• Genetische predispositie: Mensen met een familiegeschiedenis van angststoornissen hebben een 30-40% grotere kans om periodes van innerlijke onrust te ervaren.
• Neurologische gevoeligheid: Polymorfismen in genen zoals 5-HTTLPR, die serotonine reguleren, worden geassocieerd met een verhoogde vatbaarheid voor rusteloosheid.

Een Nederlands onderzoek naar tweelingen toonde aan dat genetische factoren verantwoordelijk zijn voor ongeveer 35% van de variatie in innerlijke onrust tussen individuen.

Symptomen van rusteloosheid

Extreme rusteloosheid maakt je meestal erg prikkelbaar; rusteloze mensen kunnen snel uit balans raken. Andere mogelijke symptomen zijn

• angst
• trillende handen
• hartkloppingen
• zweten
• spiertrekkingen of ooglidtrekkingen
• gebrek aan concentratie

Rusteloosheid of innerlijke onrust zijn meestal onschadelijk. Ze kunnen echter ook tekenen van een onderliggende ziekte zijn. Als je gedurende lange tijd nerveus of rusteloos bent en dit niet kunt toeschrijven aan een specifieke situatie, is het verstandig om je huisarts te raadplegen.

Pathofysiologie en ontstaansmechanisme van rusteloosheid

Rusteloosheid, dat ongrijpbare gevoel van innerlijke onrust en een drang om in beweging te blijven, is het resultaat van een complexe interactie tussen je hersenen, zenuwstelsel en hormonen. Hoewel het vaak een subjectieve ervaring is, heeft het een duidelijke basis in je fysiologie. Hier nemen we je mee in de intrigerende mechanismen achter dit fenomeen, waarbij biologie en emoties hand in hand gaan.

Een overactief stresssysteem: vechten, vluchten of bewegen

Rusteloosheid begint vaak in het autonome zenuwstelsel, dat verantwoordelijk is voor je 'vecht-of-vluchtreactie'. Bij stress of spanning activeert je lichaam de sympathische tak van dit systeem, wat leidt tot:

• Verhoogde adrenalineproductie: Je bijnieren pompen adrenaline en noradrenaline in je bloedbaan. Deze stresshormonen verhogen je hartslag, ademhaling en alertheid, wat je voorbereidt om te handelen.
• Hyperactieve spieren: De verhoogde adrenaline stimuleert je spieren, waardoor je een drang voelt om te bewegen – wiebelen, tikken of ijsberen zijn vaak onbewuste uitingen hiervan.

Bij chronische stress blijft dit systeem actief, zelfs als er geen directe bedreiging is. Dit kan leiden tot een constante staat van verhoogde alertheid en innerlijke onrust. Een voorbeeld: een werkende moeder met een hoge werkdruk kan ’s avonds niet ontspannen, omdat haar sympathische zenuwstelsel blijft vuren, zelfs tijdens rust.

Hersenen en neurotransmitters: een onevenwicht in de chemie

De hersenen spelen een centrale rol bij rusteloosheid, waarbij een onbalans in neurotransmitters vaak de boosdoener is:

• Dopamine: Dit is het beloningsmolecuul dat beweging en motivatie reguleert. Een tekort aan dopamine kan leiden tot fysieke rusteloosheid, zoals bij mensen met ADHD of de ziekte van Parkinson.
• GABA: Deze neurotransmitter werkt kalmerend en remt overmatige hersenactiviteit. Een tekort aan GABA, bijvoorbeeld door angststoornissen, kan de hersenen in een constante staat van 'hyperactiviteit' brengen, wat innerlijke onrust veroorzaakt.
• Serotonine: Dit reguleert stemming en emotionele stabiliteit. Een lage serotonineactiviteit, zoals bij depressie, kan bijdragen aan mentale rusteloosheid en prikkelbaarheid.

In een Nederlands onderzoek naar mensen met rusteloosheid werd vastgesteld dat lage serotoninespiegels in 40% van de gevallen verband hielden met verhoogde innerlijke onrust.

De rol van hormonale schommelingen: wanneer biologie je saboteert

Hormonen spelen ook een cruciale rol in het ontstaan van rusteloosheid:

• Cortisol: Het stresshormoon cortisol wordt verhoogd bij chronische stress. Dit hormoon kan je zenuwstelsel in een overactieve staat houden, waardoor je moeite hebt om te ontspannen.
• Oestrogeen en progesteron: Bij vrouwen veroorzaken hormonale schommelingen tijdens de menstruatiecyclus, zwangerschap en menopauze vaak verhoogde gevoelens van innerlijke onrust. Studies tonen aan dat 30% van de vrouwen in de menopauze rusteloosheid rapporteert als een van de belangrijkste symptomen.
• Schildklierhormonen: Een overactieve schildklier (hyperthyreoïdie) kan leiden tot een verhoogd metabolisme, met symptomen zoals verhoogde hartslag, zweten en rusteloosheid.

Fysieke oorzaken: wanneer het lichaam onrustig wordt

Naast de hersenen en hormonen kunnen fysieke factoren bijdragen aan rusteloosheid:

• Slaaptekort: Gebrek aan slaap verstoort de balans van neurotransmitters en hormonen, waardoor je zenuwstelsel overbelast raakt.
• Tekorten aan voedingsstoffen: Een tekort aan magnesium, vitamine B12 of ijzer kan leiden tot nerveuze spanning en onrust.
• Medicatie en stimulerende middelen: Cafeïne, nicotine en sommige medicijnen activeren het centrale zenuwstelsel, wat kan leiden tot een opgejaagd gevoel.

[

De psychische component: gedachten als motor van onrust

Rusteloosheid is niet alleen een fysiek proces, maar wordt ook gevoed door je psyche. Negatieve gedachten, piekeren of angstige verwachtingen kunnen het stresssysteem activeren, zelfs zonder een duidelijke fysieke trigger. Een vicieuze cirkel ontstaat: je gedachten houden je zenuwstelsel actief, en je actieve zenuwstelsel versterkt je negatieve gedachten.

Bijvoorbeeld: een student met examenvrees kan de nacht voor een belangrijk tentamen niet stilzitten, omdat zijn brein voortdurend scenarios afspeelt waarin hij faalt. Dit mentale patroon houdt zijn stresssysteem in overdrive.

Oorzaken van innerlijke onrust

Bepaalde situaties

Rusteloosheid of innerlijke onrust wordt vaak veroorzaakt door speciale situaties met extreme spanning, angst en stress: veel mensen zijn bijvoorbeeld erg nerveus en rusteloos bij het ondergaan van examens, sollicitatiegesprekken of andere moeilijke situaties.

Slecht slapen of lawaai

Maar ook degenen die niet genoeg slapen of constant worden blootgesteld aan lawaai, kunnen reageren met toenemende nervositeit en innerlijke onrust.

Onderliggende ziekte

Herhaalde of constante rusteloosheid of innerlijke onrust kunnen ook symptomen van een onderliggende ziekte zijn, zoals:

• overactieve schildklier (hyperthyreoïdie)
• hoge bloeddruk (hypertensie)
• een te laag bloedsuikergehalte (hypoglykemie)
• levercirrose
• dementie
• obstructief slaapapneusyndroom, afgekort als OSAS (vooral als je je 's nachts rusteloos voelt)
• zonnesteek
• overgang of het premenstrueel syndroom

Psychische stoornis

Rusteloosheid kan te wijten zijn aan psychische of psychiatrische stoornissen, waaronder gegeneraliseerde angststoornis, aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD), schizofrenie en bipolaire stoornis.

Cafeïne

Bovendien kun je rusteloos worden van het drinken van te veel cafeïnehoudende drankjes of energiedrankjes.

Medicijnen en andere middelen

Rusteloosheid kan ook een bijwerking zijn van verschillende medicijnen (bijvoorbeeld lyrica), voedingssupplementen of kruidenpreparaten (bijvoorbeeld Sint-janskruid) of het gevolg zijn van drugs- of alcoholmisbruik. Tijdens het staken van het geneesmiddel is er vaak intense innerlijke rusteloosheid en extreme nervositeit.

Vitamine B-tekort

Gevoelens van angst en onrust kunnen het gevolg kunnen zijn van een tekort aan B-vitamines.

Huisarts inschakelen

De oorzaken van rusteloosheid of innerlijke onrust zijn vaak onschadelijk en kunnen in veel gevallen met eenvoudige maatregelen (zoals ontspanningstechnieken, voldoende kwalitatieve slaap, bewegen in de frisse lucht, sauna, massage en ontspanningsbaden) worden bestreden. Rusteloosheid kan echter ook voorkomen als symptoom van verschillende ziekten, bijvoorbeeld dementie, te snel werkende schildklier (hyperthyreoïdie) of levercirrose. Als je gedurende langere tijd last hebt van rusteloosheid of als het steeds weer terugkomt zonder dat je dit kan toeschrijven aan een bepaalde omstandigheid of situatie, dan kun je het beste een afspraak maken met de huisarts. Ook als rusteloosheid gepaard gaat met rugpijn, buikpijn, diarree of aritmie (een afwijking in snelheid of ritme van het hart), verhoogde angst of depressie, extreme opwinding of rusteloosheid (agitatie), wordt een bezoek van een arts aanbevolen.

Onderzoek en diagnose

Als rusteloosheid of innerlijke onrust onafhankelijk van een bepaalde situatie optreedt en lang aanhoudt, wordt een diagnose door een arts aanbevolen. Om de oorzaken van rusteloosheid te verduidelijken, volgt een gedetailleerd onderzoek. Je huisarts zal onder meer de volgende vragen aan je stellen:

• Wanneer had je voor de eerste keer last van rusteloosheid of innerlijke onrust?
• Is de intensiteit ondertussen veranderd?
• Welke andere klachten doen zich nog meer voor?
• Zijn onderliggende ziekten bekend?
• Gebruik je medicijnen of kruidenpreparaten?
• Is er sprake van middelenmisbruik?

Dit wordt gevolgd door een algemeen lichamelijk onderzoek. Ook kan bloedonderzoek gedaan worden om onder andere de schildklierhormonen en je bloedsuikerwaarden te meten. Vaak kan de arts op basis van de vragen en het eerste onderzoek al een vermoedelijke diagnose stellen. Afhankelijk van de vermoedelijke oorzaak van de rusteloosheid kan verder onderzoek worden uitgevoerd ten behoeve van de definitieve diagnose, zoals een echografie van de schildklier, een scintigrafie (een onderzoek waarbij met behulp van een radioactieve stof de werking van organen of klieren wordt onderzocht) of een echografie van de lever.

Behandeling van innerlijke onrust

Medische behandeling

De behandeling van rusteloosheid of innerlijke onrust hangt vooral af van de oorzaak. Als een psychische aandoening de oorzaak is van de innerlijke onrust, zoals een angststoornis, kan psychotherapie nuttig zijn. Het kan ook nuttig zijn als je medicijnen gebruikt. Als rusteloosheid een begeleidend symptoom is van een onderliggende ziekte of aandoening, zoals hoge bloeddruk of hyperthyreoïdie, dan zal de behandeling zich specifiek hierop richten. De klachten, waaronder rusteloosheid,zullen dan vanzelf afnemen.

Zelfzorg

Als je door een bepaalde situatie een beetje rusteloos bent of innerlijke onrust ervaart (bijvoorbeeld vanwege een aankomend examen), dan kun je zelf een paar dingen doen om te kalmeren.

Kruiden
Kruidenmiddelen kunnen nuttig zijn tegen innerlijke rusteloosheid en nervositeit. De volgende kruiden kunnen helpen:

• nootmuskaat
• valeriaan
• hop
• citroengras
• echte marjolein
• lavendel
• passiebloem

Houd er rekening mee dat deze kruidenmiddelen niet onmiddellijk helpen bij innerlijke rusteloosheid en dat je pas effect opmerkt nadat je ze regelmatig inneemt gedurende een periode van enkele dagen tot weken. Overleg met je huisarts voordat je één van deze producten gebruikt.

Andere zelfzorgmaatregelen
Andere zelfzorgmaatregelen die je kan nemen bij rusteloosheid zijn:

• een bad (met etherische oliën) kan ontspannend zijn
• innerlijke rusteloosheid kan worden verlicht door ontspanningstechnieken zoals autogene training, een ontspanningsmethode voor lichaam en geest
• sportactiviteiten,
• wandelingen in de natuur
• voldoende slaap
• sauna
• massages
• bidden
• gezond en gevarieerd eten

Lees verder

• Nervositeit: symptomen, oorzaken & behandeling gespannenheid
• Angst en angststoornissen: vaker bij vrouwen dan bij mannen
• Angststoornissen: soorten, symptomen, oorzaken & behandeling
• Te veel cafeïne: symptomen cafeïne-intoxicatie of overdosis
• Te veel suiker (overdosis suiker): symptomen en gevolgen