Hart en bloedvaten: functie, werking, ligging en hartslag

Het hart ligt goed beschermd in de borstholte aan de voorkant tussen de beide longen. Het hart wordt optimaal beschermd achter het borstbeen. En dat is een goede zaak, want zonder een perfect functionerend hart is het leven zoals we dat kennen nauwelijks mogelijk. De kwaliteit van leven en fysieke prestaties zou te beperkt zijn. Omdat alleen een gezond hart het bloed in voldoende hoeveelheid en met voldoende kracht door het lichaam kan pompen en zo elke individuele cel van voldoende zuurstof en voedingsstoffen kan voorzien, is het belangrijk om er zuinig op te zijn. Gezond leven verkleint de kans op hart- en vaatziekten. Dit betekent onder meer niet roken, dagelijks bewegen en gezond en gevarieerd eten.

• Functie van het hart
• Ligging van het hart
• Anatomie: het hart, de hartkleppen en de kamers
• Hartslag
• Werking van het hart
• Hartritme
• Systolische fase
• Diastolische fase
• Prikkelgeleidingssysteem
• Bloeddruk
• Bovendruk en onderdruk
• Hoge bloeddruk
• Bloedvaten
• Belangrijkste bloedvaten in het lichaam
• Slagaders
• Aders
• Aorta
• Kransslagaders en kransaders
• Haarvaten (capillairen)
• Hartziekten
• Atherosclerose (slagaderziekte of aderverkalking)
• Pijn op de borst (angina pectoris)
• Hoge bloeddruk (hypertensie)
• Lage bloeddruk (hypotensie)
• Coronaire hartziekten
• Hartinfarct of hartaanval

Functie van het hart

De functie van het hart is beperkt tot twee essentiële taken: aan de ene kant zuigt het bloed uit de bloedvaten en neemt het op, aan de andere kant pompt het het bloed naar elke uithoek van het lichaam. Voor deze taken is zowel een hoog vermogen als een hoge snelheid vereist: het hart pompt tussen de vijf en zes liter bloed per minuut door het lichaam, afhankelijk van de activiteit of inspanning kan dit oplopen tot maar liefst 10.000 liter bloed per dag. Aantal slagen in rust zijn 75 per minuut. Het volume van het hart is 280 milliliter en het gewicht is gemiddeld 300 gram.

Ligging van het hart

Het hart is een spier dat ongeveer zo groot is als een vuist; het ligt in de borstholte, enigszins links van het midden, achter de ribben.

Anatomie: het hart, de hartkleppen en de kamers

Het hart is verdeeld in twee helften: de linkerkamer en de rechterkamer en beide helften zijn gescheiden door een tussenschot van spierweefsel, het septum. Iedere kamer (ook wel ventrikel genoemd) bestaat uit een boezem (atrium). Tussen de boezems en de kamers bevinden zich de hartkleppen.

Het hart heeft vier kleppen en deze hebben tot taak dat het bloed in de juiste richting stroomt door het terugstromen van het bloed te voorkomen. De hartkleppen deinen mee in de bloedstroom. Het hart heeft vier kleppen in twee soorten:

• de mitraalklep en de tricuspidaalklep tussen de boezems en kamers; en
• de aortaklep en de pulmonaalklep op de plaats waar het bloed het hart verlaat.

In de linkerhelft van het hart wordt het zuurstofrijke bloed verwerkt en in de rechterhelft het zuurstofarme bloed. Zowel het zuurstofrijke als het zuurstofarme bloed komt het hart binnen in de boezems welke een reservoir vormen en via de atrioventriculaire hartkleppen (av-kleppen) stroomt het naar de kamers, die belast zijn met het echte pompwerk. De kamers pompen het bloed langs een tweede paar hartkleppen (de arteriële kleppen) naar de grote slagaders. Vanuit de rechterkamer wordt het zuurstofarme bloed via de longslagader naar de longen gebracht en vanuit de linkerkamer gaat het bloed naar de aorta of grote lichaamsslagader. Aldus houdt het hart de bloedsomloop in beweging.

Hartslag

De hartslagfrequentie is in rust ongeveer 75 pompbewegingen per minuut. Elke minuut pompt het hart het totale bloedvolume van de mens - vijf liter - door het lichaam. Via de grote bloedsomloop voert het bloed zuurstof, voedingsstoffen en hormonen naar alle cellen van het lichaam en via de kleine bloedsomloop wordt het zuurstofarme bloed met de afvalproducten van de cellen naar de longen gepompt. In de longen wordt kooldioxide afgegeven en zuurstof opgenomen. Bij lichamelijke inspanning kan de snelheid van de bloedsomloop flink toenemen om aan de grotere zuurstofbehoefte te voldoen. De bloedtoevoer naar de spieren kan maar liefst met een factor twaalf toenemen, terwijl het spijtverteringsstelsel op dat moment een derde minder bloed krijgt om aan de vraag van de spieren te kunnen voldoen.

Doordat het hart 24 uur per dag zonder rustpauze moet blijven doorwerken, bevatten de spiercellen van het hart meer en grotere energieproducerende celorganellen (mitochondriën), welke functioneren als energiecentrales van de cel, dan andere soorten lichaamscellen.

Werking van het hart

Hoe werkt het hart?

Hartritme

Het kloppen van het hart of het hartritme is een autonoom gebeuren en komt tot stand door elektrische prikkels afkomstig van de sinusknoop of nodus sinuatrialis, een klein stukje zenuwweefsel dat zich bevindt zich in de wand van de rechterboezem. Het prikkelgeleidingssysteem zorgt ervoor dat het samentrekken van de hartspier in het juiste tempo en in de juiste volgorde -eerst de boezems en dan de kamer- gebeurt. Bij de hartwerking worden twee fasen onderscheiden. Eén hartcyclus bestaat uit een systolische en een diastolische fase.

Systolische fase

Tijdens de systolische fase trekken de kamers zich samen en wordt het bloed met grote kracht de beide slagaders ingeperst. Vanuit de linkerkamer in de aorta en vanuit de rechterkamer in de longslagkamer. De boezems zijn ontspannen en verwijd. De av-kleppen (de kleppen tussen de boezems en de kamers) zijn in deze fase gesloten en de arteriële kleppen (de slagaderlijke kleppen) geopend.

Diastolische fase

Tijdens deze ontspannings- of vullingsfase zijn de kamers ontspannen en wijd. Vanuit de boezems stroomt het bloed de kamers in, waarbij de av-kleppen zijn geopend, terwijl de arteriële kleppen gesloten zijn.

Prikkelgeleidingssysteem

Als het prikkelgeleidingssysteem naar behoren functioneert, dan trekt de hartspier op de juiste manier samen en pompt het hart optimaal waarbij de hartslag regelmatig is. Het kan voorkomen dat het hart een langere periode samentrekt in een onregelmatig ritme; er wordt dan gesproken van een hartritmestoornis. De meest voorkomende hartritmestoornis is boezemfibrileren, dat is een te snelle hartslag (tachycardie) in de boezems van het hart.

Bloeddruk

Bovendruk en onderdruk

Er worden twee soorten bloeddruk (tensie) onderscheiden:

• de bovendruk (systolische bloeddruk); en
• de onderdruk diastolische bloeddruk).

De druk in de slagaders neemt toe op het moment dat het hart het bloed de slagaders inpompt (systolische bloeddruk) en de druk is het laagst als het hart zich met bloed vult (diastolische druk). De eenheid van druk wordt uitgedrukt in millimeter kwik (mmHg). Zo is iemands bloeddruk bijvoorbeeld 120/80, waarbij 120 de bovendruk is en 80 de onderdruk. Bij het voortschrijden der jaren neemt vooral de bovendruk toe, met name doordat de vaten steeds minder elastisch worden waardoor ze minder snel uitzetten als er bloed doorheen wordt gepompt. Dit geeft een verhoging van de bloeddruk.

Hoge bloeddruk

Bij een hoge bloeddruk, ook wel 'hypertensie' genoemd, heeft het hart meer moeite om het bloed rond te pompen. Tevens slijten de organen hierdoor meer. Van een hoge bloeddruk merkt een patiënt doorgaans niet veel. Hypertensie is echter een gevaarlijke aandoening.

Bloedvaten

Er zijn drie soorten bloedvaten:

• slagaders (arteriën);
• aders (venen); en
• haarvaten.

Belangrijkste bloedvaten in het lichaam

Dit is een beknopt overzicht van de belangrijkste bloedvaten in het menselijk lichaam:

• Aorta of grote lichaamsslagader: De grootste slagader van het menselijk lichaam en ontspringt vanuit de linkerhartkamer
• Slagaders (ook arteriën genoemd): Deze vervoeren zuurstofrijk bloed vanuit de aorta naar verschillende organen en weefsels.
• Aders (ook wel venen genoemd): Deze bloedvaten vervoeren zuurstofarm bloed vanuit de venulen terug naar het hart.
• Arteriolen: Kleine slagaders met glad spierweefsel in de wand die zuurstofrijk bloed naar de haarvaten in de weefsels transporteren.
• Haarvaten: Dit zijn haarfijne bloedvaatjes waarin de rode bloedcellen zuurstof en kooldioxide afgeven of opnemen.
• Venulen: Dit zijn kleine aders die vanuit de haarvaten zuurstofarm bloed terug naar het hart transporteren.
• Holle aders: Grote aders, zoals de bovenste en onderste holle ader, die zuurstofarm bloed naar de rechterkant van het hart brengen.
• Longslagaders: Bloedvaten die zuurstofarm bloed vanuit het hart naar de longen vervoeren voor zuurstofopname.
• Longaders: Bloedvaten die zuurstofrijk bloed vanuit de longen naar de linkerzijde van het hart brengen.

Slagaders

Slagaders vervoeren het bloed van het hart af naar de organen toe en aders vervoeren bloed van de organen af naar het hart toe. In slagaders is de bloeddruk hoog en in aders is de bloeddruk laag. De wand van slagaders is elastisch en gespierd. Bij slagaders is het samentrekken van de hartspier voelbaar. De wand van aders is relatief dun. In aders bevinden zich kleppen, die ervoor zorgen dat bloed maar in één richting kan stromen en niet terug kan stromen. Bij mensen met spataderen zijn één of enkele kleppen in de aders kapot.

Aders

Bij aders is het samentrekken van de hartspier niet voelbaar. Slagaders (uitgezonderd longslagader en navelstrenslaggader) vervoeren zuurstofrijk bloed en liggen meestal diep in het lichaam. Bloedvaten vervoeren zuurstofarm bloed (uitgezonderd longader en navelstrengader) en liggen meer aan de oppervlakte van het lichaam.

Voorbeelden
Een bloedvat waarin bijvoorbeeld bloed naar de nieren toe stroomt, wordt de nierslagader genoemd en een bloedvat dat bloed van de nieren naar het hart vervoert wordt de nierader genoemd. Een slagader of ader heeft vrijwel altijd de naam van het orgaan waarmee het bloedvat is verbonden.

Haarvaten (capillairen)

Uiteindelijk loopt het bloedvatstelsel uit in een zeer fijn netwerk van haarvaten dat het hele lichaam omspant. In de haarvaten vindt de uitwisseling van stoffen plaats. Zij zorgen ervoor dat zuurstof, koolstofdioxide,, voedingsstoffen en afvalstoffen uitgewisseld kunnen worden met de weefsels waardoor ze lopen.

Hartziekten

De belangrijkste hartziekten zijn:

Atherosclerose (slagaderziekte of aderverkalking)

Aderverkalking (atherosclerose) is een sluipend ziekteproces, waarbij zich cholesterol en andere vetten ophopen in de binnenbekleding van de slagaders als gevolg waarvan ze vernauwd raken. Aanvankelijk treden geen klachten op, maar in een later stadium ontstaan er klachten doordat de bloedtoevoer door de aangetaste slagaders naar organen en weefsels afneemt of zelfs helemaal blokkeert (hartinfarct of een beroerte), wat zeer ernstige gevolgen kan hebben.

Pijn op de borst (angina pectoris)

Pijn op de borst hoeft niet per se met het hart te maken te hebben. Wanneer pijn op de borst ontstaat door een hartziekte, wordt dit angina pectoris genoemd. Vaak gaat het om een zuurstofgebrek van de hartspier. De hartspier ontvangt zuurstofrijk bloed via de kransslagaders. Wanneer deze als gevolg van aderverkalking zijn aangetast en vernauwd, stagneert de bloedtoevoer en ontstaat er pijn op de borst. Des te ernstiger de vernauwing, des te korter zul je je kunnen inspannen zonder pijn op de borst. De oorzaak van angina pectoris moet soms ook gezocht worden in een andere hartziekte, zoals een klepgebrek of een cardiomyopathie, dit is een verzamelnaam voor ziekten van de hartspier.

Hoge bloeddruk (hypertensie)

Hoge bloeddruk komt in de westerse wereld vaak voor. Als gevolg van hoge bloeddruk worden hart en slagaders extra belast wat op den duur kan leiden tot beschadiging van weefsels. Je bloeddruk schommelt van nature. Door stress en inspanning stijgt de bloeddruk en het daalt weer tijdens ontspanning en in rust. De bloeddruk van een rustende, gezonde jongvolwassene behoort 120/80 mmHg te zijn. In 9 van de 10 gevallen is er geen duidelijke oorzaak voor de aandoening, maar zowel levensstijl als erfelijke factoren kunnen een rol spelen.

Lage bloeddruk (hypotensie)

De gemiddelde bloeddruk van jonge mensen is 120/80 mmHg (millimeter kwikdruk). Vaak leidt lage bloeddruk niet tot klachten. Wanneer de bloeddruk echter veel te laag is, krijgen de hersenen te weinig zuurstof en treden er vaak als eerste storingen in de hersenen op met duizeligheid en flauwvallen tot gevolg. Lage bloeddruk kan allerlei oorzaken hebben. Heel vaak is lage bloeddruk het gevolg van uitdroging na het verlies van veel vocht en zouten door hevige transpiratie, bloedverlies en ernstige diarree.

Coronaire hartziekten

Coronaire hartziekten worden veroorzaakt door vernauwingen van de kransslagaders als gevolg van aderverkalking (atherosclerose), waarbij zich vet in de vorm van plaque afzet op de wanden van slagaders. Deze aandoeningen kunnen aanleiding geven tot verschillende klachten, waaronder pijn op de borst (bij inspanning). Belangrijke ziektebeelden zijn het (acute) hartinfarct en angina pectoris.

Hartinfarct of hartaanval

Een hartaanval treedt op als gevolg van een vernauwing in de kransslagader door plaque (bloedstolsels, cholesterol en kalk). De plaque scheurt en de smurrie komt in het bloed terecht, waarna meteen een stolsel ontstaat. Deze sluit vervolgens een kransslagader af, waardoor het bijbehorende gedeelte van de hartspier geen zuurstof krijgt en afsterft.

In 2023 gaf 3,2% van de mannen en 1,5% van de vrouwen aan ooit een hartinfarct te hebben gehad. Dit blijkt uit de jaarlijkse gezondheidsenquête van het CBS. Vooral bij oudere personen kan het voorkomen dat een hartinfarct niet altijd als zodanig wordt opgemerkt. Achteraf zijn deze infarcten wel op het elektrocardiogram (ECG) zichtbaar. Dit worden 'stille infarcten' genoemd.

De voortekenen van een hartinfarct zijn:

• kortademigheid
• ongewone moeheid
• slapeloosheid

Deze klachten komen bij vrouw vaker voor dan bij mannen.

In 85% van de gevallen ervaren mensen bij een hartaanval pijn op de borst. Het gaat om plotselinge, hevige en lang aanhoudende, beklemmende, drukkende of benauwende pijn. De pijn kan ook uitstralen naar de schouder, onderkaak of de rug. Ook kun je last krijgen van zweten, misselijkheid, braken, een onrustig gevoel of angst.

Van de patiënten die een acuut hartinfarct oplopen, ondergaat volgens West-Europese statistieken 57% een dotterbehandeling. Hierbij kan een stent - een soort gaasbuisje van metaaldraad met aan de binnenkant een vochtdichte voering - via een katheter worden geplaatst. Deze stent houdt de dichtgeslibde ader open.

Lees verder

• Bloedvaten: functie, ligging, soorten en opbouw bloedvaten
• Hartaanval (hartinfarct): symptomen, oorzaak en behandeling
• Hartklachten, hartaandoeningen en hartziekten: symptomen
• Hartaanval bij vrouwen: symptomen, oorzaak en behandeling
• Hartkloppingen: in rust, door stress, alcohol en medicijnen