Acathisie: Bewegingsdrang na nemen van medicijnen

Acathisie is een symptoom waarbij een patiënt op een oncontroleerbare manier de benen verplaatst. Deze motorische onrust treedt op als gevolg van het nemen van bepaalde geneesmiddelen voor de behandeling van psychische aandoeningen, al resulteren soms ook andere medicijnen in de bewegingsstoornis. Medische hulp is noodzakelijk bij de start van deze symptomen, want de tekenen van acathisie verergeren en veroorzaken tal van ernstige complicaties. De arts schrijft andere medicijnen voor zodat de klachten van het symptoom verminderen, waardoor de prognose zeer goed is. Af en toe kampen patiënten echter ondanks het stoppen of wijzigen van de medicatie toch nog met milde problemen als gevolg van acathisie.

• Synoniemen van acathisie
• Oorzaken: Na nemen van medicijnen (vooral antipsychotica)
• Antipsychotica
• Andere geneesmiddelen
• Risicofactoren van bewegingsstoornis
• Soorten bewegingsdrang
• Symptomen: Drang om te bewegen
• Diagnose en onderzoeken
• Lichamelijk en diagnostisch onderzoek
• Differentiële diagnose
• Behandeling van motorische onrust
• Prognose van drang om te bewegen
• Complicaties van symptoom

Synoniemen van acathisie

Andere gebruikte termen voor acathisie zijn ‘tasikinesie’ en ‘zitangst’.

Oorzaken: Na nemen van medicijnen (vooral antipsychotica)

Antipsychotica

Acathisie is geen aandoening, maar een bijwerking van medicatie die de arts inzet voor het behandelen van schizofrenie (aandoening met o.a. waanideeën en hallucinaties), een bipolaire stoornis (stemmingsstoornis) en een ernstige depressie.

Oudere antipsychotica
Vaak zijn de tekenen van acathisie te wijten aan oudere antipsychotica zoals:

• chloorpromazine
• flupenthixol
• haloperidol
• perphenazine

Nieuwere antipsychotica
Ook nieuwere antipsychotica veroorzaken echter af en toe de motorische onrust. Voorbeelden van deze atypische antipsychotica zijn:

• lurasidone
• olanzapine
• paliperidone
• quetiapine
• risperidon
• ziprasidon

Waarom acathisie precies tot stand komt, is anno oktober 2020 niet bekend. Een mogelijke verklaring is dat acathisie optreedt omdat antipsychotica de hersengebieden blokkeren die gevoelig zijn voor dopamine. Dopamine is een chemische stof die helpt bij de regulatie van de beweging. Wanneer deze hersengebieden minder dopaminesignalen krijgen, is de beweging van een persoon aangetast.

Andere geneesmiddelen

Naast antipsychotica ontstaat acathisie soms door het nemen van andere medicijnen zoals:

• calciumkanaalblokkers (medicatie bij hart- en vaataandoeningen)
• geneesmiddelen die vertigo (duizeligheid) behandelen
• medicijnen tegen misselijkheid en braken (anti-emetica)
• sedativa (verdovende geneesmiddelen)
• selectieve serotonineheropnameremmers(SSRI's) (vorm van antidepressiva)

Risicofactoren van bewegingsstoornis

Bepaalde patiënten hebben een verhoogde kans op het krijgen van acathisie met name patiënten:

• die hogere doses oudere antipsychotica gebruiken
• die snel de dosering opvoeren
• met bepaalde medische aandoeningen, waaronder de ziekte van Parkinson (neurologische aandoening met verlies van beweging, coördinatieproblemen en bevingen), een traumatisch hersenletsel, diabetes mellitus (suikerziekte) of encefalitis (hersenontsteking)
• met een voorgeschiedenis van acathisie
• van middelbare leeftijd of ouderen

Soorten bewegingsdrang

Acathisie is ingedeeld in drie typen volgens de aanvang en de tijdsduur.

• Acute acathisie ontwikkelt zich kort nadat de patiënt gestart is met het antipsychoticum en houdt minder dan zes maanden aan.
• Chronische acathisie duurt langer dan zes maanden.
• Tardieve acathisie ontstaat na een langere periode van antipsychoticagebruik.

Symptomen: Drang om te bewegen

Patiënten met acathisie zijn rusteloos, en hebben de drang om te bewegen, meestal met de benen. Zij ervaren angst, paniek, zijn ongeduldig en zijn meer prikkelbaar. Door de bewegingsdrang schuiven of slepen ze met de voeten tijdens het lopen, tikken ze de voeten aan of wisselen ze af met het kruisen van de benen en het weer naast elkaar plaatsen van de benen. De knieën hoog opheffen tijdens het wandelen (lijkt op marcheren) is een andere mogelijke uitingsvorm. Het gewicht van de éne naar de andere voet verplaatsen tijdens het rechtstaan is een andere presentatievorm van acathisie. Veel patiënten beschrijven symptomen van neuropathische pijn (pijn door schade aan zenuwstelsel) die vergelijkbaar zijn met fibromyalgie en het rustelozebenensyndroom. Spanning, slapeloosheid, een gevoel van ongemak, motorische rusteloosheid en duidelijke angst en paniek zijn andere symptomen. Schommelen, zwaaien, wiebelen, friemelen, heen en weer schuiven of trappelen met de benen, of frequente positieveranderingen zijn tot slot andere tekenen van acathisie. In ernstige gevallen houdt de bewegingsstoornis constant aan.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk en diagnostisch onderzoek

Een patiënt die start met antipsychotica of andere medicijnen en tekenen van acathisie ervaart, neemt best meteen contact op met de arts. De arts bevraagt de patiënt eerst over het medicatiegebruik, want wanneer hij antipsychotica gebruikt, is dat reeds een mogelijke aanwijzing voor acathisie. Daarnaast meldt de patiënt alle symptomen, wanneer deze begonnen zijn, hoe ernstig deze zijn en hoe lang de klachten duren. De arts probeert eveneens een beeld te krijgen van de rusteloosheid en bewegingsdrang. Ondanks de hoge incidentie en de associatie met een toename van zelfmoordgedachten bij de patiënt, is de arts vaak niet in staat om deze bewegingsstoornis te identificeren. Dit blijkt uit een wetenschappelijk onderzoek waarvan de resultaten verschenen in het tijdschrift ‘Aust Fam Physician’ in 2017.

Differentiële diagnose

Een bloedonderzoek, neurologisch onderzoek en een gedragsonderzoek zijn nodig om zeker te zijn dat de patiënt niet lijdt aan volgende aandoeningen.

• agitatie die secundair is aan psychotische symptomen of stemmingsstoornissen
• andere neurologische en medische aandoeningen
• andere stemmingsstoornissen
• angst
• antipsychotische dysforie
• ontwenningsverschijnselen van medicatiegebruik
• rusteloze benen syndroom (vervelende gevoelens in onderbenen)
• slapeloosheid
• tardieve dyskinesie (bewegingsstoornis na het nemen van medicatie)

Behandeling van motorische onrust

De arts herbekijkt vooreerst het medicatiegebruik, en daarnaast zet hij mogelijk andere medicijnen in zoals:

• anticholinergica (medicatie die de spierbeweging remt)
• antidepressiva
• antivirale geneesmiddelen
• benzodiazepinen (tranquilizers: medicatie bij angst en slaapstoornissen)
• bloeddrukmedicijnen
• vitamine B6 (in hoge doses)

Patiënten die antipsychotica nodig hebben, krijgen meestal een lage dosis en bouwen de dosis dan langzaam op. Hoewel nieuwere medicijnen acathisie voorkomen, is het mogelijk dat hogere doses van deze medicatie eveneens leiden tot acathisie.

Prognose van drang om te bewegen

Wanneer de patiënt onder begeleiding van een arts de medicatie stopzet die leiden tot acathisie, verdwijnen de klachten in de meeste gevallen. Sommige patiënten ondervinden echter blijvend lichte symptomen, zelfs na het stoppen met de medicatie. Het is essentieel om acathisie zo snel mogelijk te behandelen. De aandoening leidt namelijk mogelijk tot mentale problemen die verergeren, en waardoor patiënten stoppen met het nemen van de nodige medicatie.

Complicaties van symptoom

Indien de arts acathisie niet behandelt, verergert acathisie de onderliggende aandoening waardoor het psychotische gedrag verergert. Patiënten met onbehandelde acathisie stoppen dan vaak met het nemen van de medicijnen die nodig zijn voor de behandeling van de psychische aandoening wat leidt tot mogelijk ernstige gezondheidsklachten. Zo gaan sommige patiënten hallucineren en denken ze aan zelfdoding.