Bipolaire stoornis: Psychische ziekte (stemmingsstoornis)

Een bipolaire stoornis is een chronische, episodische psychische aandoening waarbij de patiënt extreme stemmingswisselingen ervaart. Deze schommelingen omvatten emotionele hoogtepunten (manie of hypomanie) en dieptepunten (depressie). De stoornis beïnvloedt het denk- en slaappatroon, het activiteitenniveau, het gedrag en de oordeelsvorming van de patiënt. Hoewel de aandoening levenslang is, kan ze wel behandeld worden met medicatie en psychotherapie. Een correcte diagnose is van groot belang, omdat de symptomen bij sommige patiënten ernstige complicaties kunnen veroorzaken. Een van de meest bekende personen met een bipolaire stoornis is de Amerikaanse rockzanger Axl Rose.

• Synoniemen aandoening
• Epidemiologie ziekte
• Oorzaken aandoening
• Risicofactoren
• Bipolaire stoornis en andere aandoeningen
• Symptomen en alarmsymptomen
• Alarmsymptomen van bipolaire stoornis
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose ziekte
• Complicaties
• Preventie van stemmingsstoornis

Synoniemen aandoening

Een bipolaire stoornis is bekend onder verschillende synoniemen:

• bipolaire affectieve psychose
• bipolaire affectieve stoornis
• bipolaire depressie
• bipolaire spectrum stoornis
• manisch-depressieve stoornis
• manische depressie

De afkorting MDS (Manisch-Depressieve Stoornis) wordt ook vaak gebruikt in de medische literatuur.

Epidemiologie ziekte

Wereldwijd lijdt naar schatting 2,4% van de bevolking aan een bipolaire stoornis. De aandoening komt vaker voor bij volwassenen in de Verenigde Staten, maar ook bij kinderen is het voorkomen in de VS hoger dan in Europa. Dit verschil in prevalentie werd bevestigd in een studie gepubliceerd in het tijdschrift Neurosci Biobehav Rev. in maart 2017. Symptomen van een bipolaire stoornis manifesteren zich meestal in de late adolescentie of vroege volwassenheid, maar kunnen op elk moment in het leven beginnen. Vrouwen hebben een iets hoger risico om deze stemmingsstoornis te ontwikkelen dan mannen.

Oorzaken aandoening

Genetische factoren

Genetische veranderingen, zoals mutaties, worden in verband gebracht met het ontstaan van een bipolaire stoornis. Deze genetische factoren leiden vaak ook tot andere psychische aandoeningen, zoals schizofrenie, waarbij waanideeën en hallucinaties voorkomen.

Overerving

Anno augustus 2024 is het exacte mechanisme van de overerving van een bipolaire stoornis nog niet volledig duidelijk. Wel is bekend dat familieleden van de eerste graad, zoals broers, zussen of kinderen van een patiënt, een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van de aandoening. Het blijft echter onduidelijk waarom overerving in sommige families meer voorkomt dan in andere. Het merendeel van de mensen met een familielid dat aan de stoornis lijdt, ontwikkelt zelf geen bipolaire stoornis, maar het risico is wel verhoogd.

Risicofactoren

Omgevingsfactoren

Naast genetische factoren spelen ook omgevingsfactoren een rol bij het ontstaan van een bipolaire stoornis. Stressvolle levensgebeurtenissen, zoals het overlijden van een familielid, kunnen de symptomen van de stoornis sneller naar voren brengen. Daarnaast is drugsgebruik geassocieerd met een verhoogd risico op het ontwikkelen van een bipolaire stoornis. Seizoensveranderingen en zwangerschap kunnen bij sommige patiënten ook leiden tot het verschijnen of verergeren van symptomen.

Aandoeningen

Bepaalde aandoeningen, zoals de infectieziekte toxoplasmose, veroorzaakt door de parasiet "Toxoplasma gondii", zijn in verband gebracht met een verhoogd risico op het ontwikkelen van psychiatrische stoornissen, waaronder een bipolaire stoornis. Deze associatie werd wetenschappelijk onderzocht en de resultaten werden gepubliceerd in Pathogens in januari 2017. Traumatische hoofdletsels kunnen eveneens bijdragen aan het ontstaan van de ziekte.

Bipolaire stoornis en andere aandoeningen

Diverse wetenschappelijke onderzoeken tonen aan dat een bipolaire stoornis vaak gepaard gaat met andere psychische en/of fysiologische aandoeningen.

Psychische aandoeningen

Een bipolaire stoornis wordt vaak geassocieerd met andere psychische aandoeningen, zoals angststoornissen (waaronder paniekaanvallen), eetstoornissen, gedragsstoornissen zoals ADHD (attention-deficit hyperactivity disorder) en middelenmisbruik van bijvoorbeeld alcohol of drugs.

Fysiologische aandoeningen
Patiënten met osteoporose, een aandoening waarbij botmassa verloren gaat, hebben een hoger risico op het ontwikkelen van een bipolaire stoornis (BMJ Open, februari 2017). Ook migraine, gekenmerkt door aanvallen van aura en/of eenzijdige hoofdpijn, wordt vaker gezien bij patiënten met een bipolaire stoornis (Neuropsychiatr Dis Treat, maart 2017). Daarnaast zijn er verbanden gevonden tussen een bipolaire stoornis en het obstructief slaapapneusyndroom (Neuropsychiatr Dis Treat, januari 2017), evenals het polycysteus ovariumsyndroom (PCOS) (Neuropsychiatr Dis Treat, maart 2017). Andere aandoeningen die mogelijk samenhangen met een bipolaire stoornis zijn hart- en vaatziekten, schildklierproblemen, hoofdpijn en obesitas (Mayo Clinic).

Symptomen en alarmsymptomen

Een bipolaire stoornis is een psychische aandoening waarbij een patiënt extreme verschuivingen in stemming, energieniveau en gedrag ervaart. De stemmingswisselingen variëren van manische (zeer verhoogde) tot depressieve (zeer verlaagde) episodes, met soms periodes van hypomanie (mildere manie die het dagelijks leven minder verstoort). De symptomen van deze stemmingsstoornis houden enkele uren tot weken aan. Tussen deze episodes door kan een patiënt echter symptoomvrij zijn. De frequentie van stemmingswisselingen verschilt sterk tussen patiënten. Sommigen ervaren slechts af en toe een episode, terwijl anderen meerdere keren per jaar stemmingswisselingen ondergaan.

Manische periode

Tijdens een manische periode (manie) ervaart een patiënt een abnormaal verhoogd energieniveau en activiteit. De patiënt kan overdreven vrolijk zijn, meer praten, een verhoogd libido hebben en last hebben van grootheidswanen. Andere symptomen zijn verstrooidheid, prikkelbaarheid, rusteloosheid, agitatie, slaapproblemen, roekeloos gedrag en slechte besluitvorming.

Depressieve periode

Tijdens een depressieve periode voelt de patiënt zich vaak extreem vermoeid, heeft hij geen interesse in activiteiten, kampt hij met slaapstoornissen (of slaapt juist te veel), en voelt hij zich hopeloos en verdrietig. Zelfmoordgedachten of regelmatige gedachten aan de dood kunnen eveneens optreden. Een patiënt kan ook gebrek aan gezichtsuitdrukkingen vertonen.

Alarmsymptomen van bipolaire stoornis

Bipolaire stoornis wordt gekenmerkt door extreme stemmingswisselingen die kunnen variëren van manische tot depressieve episodes. Het herkennen van alarmsymptomen is cruciaal voor een tijdige diagnose en behandeling.

Manische symptomen

Tijdens manische episodes kunnen personen zich overdreven euforisch of prikkelbaar voelen, vaak zonder duidelijke reden. Er is meestal sprake van een aanzienlijke toename in energie, wat kan leiden tot onrust of hyperactiviteit. Patiënten ervaren vaak een verminderde behoefte aan slaap en voelen zich uitgerust met slechts enkele uren slaap of zelfs zonder slaap. Hun spraak kan snel en ononderbroken zijn, met frequente veranderingen van onderwerp. Er kan ook een onrealistisch gevoel van eigenwaarde optreden, waardoor ze zich onoverwinnelijk voelen. Bovendien kunnen impulsieve beslissingen leiden tot risicovolle activiteiten, zoals ongeplande uitgaven of roekeloos rijgedrag.

Depressieve symptomen

In depressieve episodes kunnen patiënten zich langdurig somber, leeg of wanhopig voelen. Activiteiten die voorheen plezierig waren, worden vaak als onbelangrijk of vervelend ervaren. Dit kan leiden tot veranderingen in eetlust, wat resulteert in aanzienlijke gewichtsveranderingen, zowel toename als afname. Slapeloosheid of overmatig slapen is gebruikelijk, en patiënten voelen zich vaak uitgeput, zelfs na voldoende rust. Concentratieproblemen kunnen ook voorkomen, waardoor het moeilijk wordt om beslissingen te nemen of zich te focussen op taken.

Psychotische symptomen

In ernstige gevallen kunnen psychotische symptomen optreden, zoals hallucinaties of wanen. Deze symptomen kunnen zowel tijdens manische als depressieve episodes voorkomen en vereisen onmiddellijke medische aandacht.

Het tijdig herkennen van deze alarmsymptomen is essentieel voor de behandeling van bipolaire stoornis. Personen die deze symptomen ervaren, wordt aangeraden om contact op te nemen met een professional in de geestelijke gezondheidszorg voor een juiste diagnose en passende interventie.

Diagnose en onderzoeken

Een bipolaire stoornis wordt gediagnosticeerd door een psychiater of een psycholoog. De diagnose wordt gesteld op basis van een grondige medische en psychologische evaluatie. Hieronder vallen:

• Het verzamelen van een volledige medische geschiedenis.
• Het uitvoeren van een lichamelijk onderzoek.
• Het afnemen van bloedtesten om andere aandoeningen uit te sluiten, zoals schildklierafwijkingen of drugsmisbruik.
• Het beoordelen van de psychiatrische symptomen.
• Het raadplegen van familieleden over het gedrag en de symptomen van de patiënt.
• Het uitvoeren van specifieke diagnostische tests, zoals de Mood Disorder Questionnaire (MDQ).

Tijdens het diagnostisch proces wordt er ook gekeken of de symptomen voldoen aan de criteria voor een bipolaire stoornis volgens de DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, vijfde editie).

Behandeling

Een bipolaire stoornis wordt behandeld met een combinatie van medicatie en psychotherapie.

Medicatie

De medicamenteuze behandeling omvat stemmingsstabilisatoren, antipsychotica, antidepressiva en soms kalmerende middelen.

• Stemmingsstabilisatoren: De eerste lijn van medicamenteuze behandeling, zoals lithium en valproïnezuur.
• Antipsychotica: Worden gebruikt wanneer symptomen van manie ernstig zijn.
• Antidepressiva: Worden soms gebruikt in combinatie met een stemmingsstabilisator om depressieve episodes te behandelen.
• Kalmerende middelen: Worden gebruikt voor het kortdurend beheer van agitatie en slapeloosheid.

Psychotherapie

Psychotherapie, zoals cognitieve gedragstherapie (CGT), is belangrijk voor het ondersteunen van de patiënt bij het herkennen en veranderen van negatieve gedachten en gedragingen. Interpersoonlijke en sociale ritmetherapie (IPSRT) helpt patiënten bij het stabiliseren van hun dagelijkse routines en het verbeteren van hun relaties met anderen. Psycho-educatie speelt ook een cruciale rol in het helpen van patiënten en hun familie om meer te leren over de stoornis en het herkennen van vroege waarschuwingssignalen van een nieuwe episode.

Overige therapieën

Andere behandelingsopties kunnen elektroconvulsietherapie (ECT), lichttherapie en slaaptherapie omvatten, vooral wanneer medicatie en psychotherapie niet effectief zijn. ECT kan effectief zijn bij het behandelen van ernstige depressieve of manische episodes die niet op medicatie reageren.

Prognose ziekte

Een bipolaire stoornis is een levenslange aandoening die episodisch verloopt. De prognose varieert sterk tussen patiënten, afhankelijk van verschillende factoren zoals de ernst van de symptomen, de respons op behandeling en de aanwezigheid van bijkomende aandoeningen. Met de juiste behandeling kunnen veel patiënten echter een stabiel en bevredigend leven leiden.

Behandelingsopties en effectiviteit

Behandelingsopties voor bipolaire stoornis omvatten een combinatie van medicatie en psychotherapie. Stemmingsstabilisatoren en antipsychotica zijn vaak de hoekstenen van de medicamenteuze behandeling. Deze medicatie kan helpen om de frequentie en ernst van de manische en depressieve episodes te verminderen. Psychotherapie, zoals cognitieve gedragstherapie (CGT) en interpersoonlijke en sociale ritmetherapie, kan patiënten helpen bij het ontwikkelen van strategieën om met stress om te gaan en hun stemming te stabiliseren. Regelmatige controles en aanpassingen in de behandeling zijn vaak noodzakelijk om de stoornis effectief te beheersen.

Levenslange ondersteuning

Omdat bipolaire stoornis een chronische aandoening is, is levenslange ondersteuning vaak noodzakelijk. Dit kan inhouden dat patiënten regelmatig hun behandeldoelen opnieuw evalueren en hun medicatie aanpassen op basis van hun huidige symptomen. Ook kan deelname aan zelfhulpgroepen waardevol zijn, omdat deze een platform bieden voor het delen van ervaringen en het verkrijgen van steun van anderen die soortgelijke uitdagingen ondervinden. Door deze voortdurende ondersteuning kunnen patiënten beter leren omgaan met hun aandoening en de impact ervan op hun leven verminderen.

Complicaties

Onbehandeld kan een bipolaire stoornis leiden tot ernstige complicaties. Een van de meest significante risico's is sociaal isolement, wat kan voortkomen uit de gedragingen tijdens manische of depressieve episodes. Dit isolement kan de kwaliteit van leven aanzienlijk beïnvloeden en leiden tot een vicieuze cirkel van verdere depressie. Relatieproblemen zijn ook veelvoorkomende complicaties, zowel met vrienden als met familie, die kunnen voortvloeien uit onvoorspelbaar gedrag of uitingen van woede tijdens episodes.

Werkgerelateerde problemen

Patiënten kunnen werkproblemen ervaren, waaronder frequente afwezigheid of een verminderde productiviteit. De onvoorspelbaarheid van stemmingen kan het moeilijk maken om op een constante manier te functioneren, wat leidt tot conflicten op de werkvloer en zelfs ontslag. Dit kan op zijn beurt bijdragen aan een gevoel van waardeloosheid of falen, wat de symptomen kan verergeren.

Risico op middelenmisbruik

Daarnaast verhoogt de stoornis het risico op middelenmisbruik. Sommige patiënten kunnen proberen hun symptomen te verlichten met alcohol of drugs, wat de symptomen van de stoornis kan verergeren en leiden tot aanvullende gezondheidsproblemen. Verder is er een verhoogd risico op zelfmoord bij mensen met bipolaire stoornis, vooral tijdens depressieve episodes of na een manische episode. Dit benadrukt het belang van tijdige behandeling en voortdurende ondersteuning.

Preventie van stemmingsstoornis

Hoewel een bipolaire stoornis niet volledig te voorkomen is, kunnen vroegtijdige interventies, een gezonde levensstijl en regelmatige medische controles bijdragen aan het voorkomen van ernstige episoden. Het gebruik van medicatie zoals voorgeschreven door een arts en deelname aan psychotherapie kan helpen bij het stabiliseren van de stemming en het verminderen van de frequentie van episodes.

Leefstijlaanpassingen

Het aannemen van een gezonde levensstijl speelt ook een belangrijke rol in de preventie van episoden. Dit omvat regelmatige lichaamsbeweging, een evenwichtig voedingspatroon, en het vermijden van alcohol en drugs. Voldoende slaap is cruciaal, aangezien slaaptekort een trigger kan zijn voor zowel manische als depressieve episodes. Stressmanagementtechnieken, zoals meditatie en yoga, kunnen ook helpen bij het handhaven van emotionele stabiliteit.

Educatie en bewustzijn

Educatie over de aandoening, zowel voor patiënten als voor hun familieleden, kan helpen om vroegtijdig signalen van een opkomende episode te herkennen. Het creëren van een ondersteunend netwerk kan patiënten ook helpen om hun behandeling na te leven en tijdig hulp te zoeken als symptomen verergeren. Door samen te werken met zorgverleners en betrokkenen, kunnen patiënten beter voorbereid zijn op eventuele terugvallen.

Lees verder

• Manie en hypomanie: Extreme energie bij stemmingsstoornis
• Stemmingswisselingen: Oorzaken van wijzigingen in het humeur
• Stemmingsstabilisatoren: Medicijnen voor bipolaire stoornis
• Depressie: Oorzaken en behandeling van depressieve gevoelens
• Depressies: Soorten, symptomen & behandelingen van depressie