Bipolaire stoornis: Psychische ziekte (stemmingsstoornis)

Een bipolaire stoornis is een chronische, episodische psychische aandoening. Een patiënt ervaart hierbij extreme stemmingswisselingen met emotionele hoogtepunten (manie of hypomanie) en dieptepunten (depressie). Hierdoor komen symptomen voor aan het denk- en slaappatroon, het activiteitenniveau, de gedragingen en de oordelen over bepaalde situaties of mensen. Deze levenslange aandoening valt te behandelen met medicatie en psychotherapie. Het is belangrijk dat de arts deze ziekte goed diagnosticeert want de symptomen brengen bij een aantal patiënten ernstige complicaties met zich mee. Eén van de bekendste personen met een bipolaire stoornis is de Amerikaanse rockzanger Axl Rose.

• Synoniemen aandoening
• Epidemiologie ziekte
• Oorzaken aandoening
• Risicofactoren
• Bipolaire stoornis en andere aandoeningen
• Symptomen: Manische en depressieve periode
• Soorten
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling stemmingsstoornis
• Complicaties psychische ziekte

Synoniemen aandoening

Een bipolaire stoornis is nog gekend onder een aantal andere synoniemen:

• bipolaire affectieve psychose
• bipolaire affectieve stoornis
• bipolaire depressie
• bipolaire spectrum stoornis
• manisch-depressieve stoornis
• manische depressie

De afkorting MDS is ook gangbaar in de medische literatuur.

Epidemiologie ziekte

Wereldwijd lijdt naar schatting 2,4% van de bevolking aan een bipolaire stoornis. De ziekte komt bij volwassenen vaker voor in de Verenigde Staten, maar ook bij kinderen is de ziekte frequenter in de Verenigde Staten dan in Europa. Dit werd bevestigd in een wetenschappelijke studie waarvan de resultaten verschenen in het tijdschrift “Neurosci Biobehav Rev.” in maart 2017. De symptomen komen veelal in de late adolescentie of vroege volwassenheid tot uiting, maar ze starten mogelijk op elk moment in het leven. Vrouwen lijden tot slot vaker aan deze stemmingsstoornis dan mannen.

Oorzaken aandoening

Genetische factoren

Mogelijk gaan genetische veranderingen (mutaties) gepaard met een bipolaire stoornis. Deze leiden veelal eveneens tot andere veelvoorkomende psychische stoornissen, zoals schizofrenie (aandoening met o.a. waanideeën en hallucinaties).

Overerving

Het is anno oktober 2020 niet goed duidelijk hoe de overerving van een bipolaire stoornis precies verloopt. Wel is duidelijk dat de aandoening sneller tot stand komt bij familieleden van de eerste graad, zoals broers, zussen of kinderen van een patiënt. Waarom de overerving in sommige families meer gebeurt dan in andere families, is onduidelijk. Meestal lijden mensen die een familielid hebben met de aandoening, niet zelf aan een bipolaire stoornis, maar het risico op de ziekte is wel hoger.

Risicofactoren

Omgevingsfactoren

Daarnaast spelen ook omgevingsfactoren een rol. Zo resulteren stressvolle gebeurtenissen zoals een overlijden in de familie sneller in symptomen van de ziekte. Bovendien is drugsgebruik geassocieerd met een bipolaire stoornis. Het veranderen van een seizoen of een zwangerschap is voor sommige patiënten een risicofactor op het verschijnen of verergeren van de symptomen.

Aandoeningen

Een andere mogelijke risicofactor is de infectieziekte toxoplasmose, veroorzaakt door de parasiet “Toxoplasma gondii”. Bij mensen met een goed werkend immuunsysteem ontstaan geen symptomen, maar deze latente infectie is wel geassocieerd met psychiatrische stoornissen. Mensen lijden namelijk sneller aan schizofrenie alsook aan een bipolaire stoornis. Dit werd namelijk wetenschappelijk onderzocht. De resultaten van dit onderzoek verschenen in januari 2017 in het wetenschappelijk tijdschrift “Pathogens”. Traumatische hoofdletsels dragen tot slot sneller bij tot de totstandkoming van de ziekte.

Bipolaire stoornis en andere aandoeningen

Uit diverse wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat een bipolaire stoornis vaak gepaard gaat met andere psychische en/of fysiologische aandoeningen.

Psychische aandoeningen

Een bipolaire stoornis gaat eveneens gepaard met andere psychische ziekten, zoals angststoornissen (zoals paniekaanvallen), eetstoornissen, gedragsstoornissen (zoals attention-deficit hyperactivity disorder, ADHD: moeite met aandacht en controleren van energie), en middelenmisbruik (alcohol en drugs).

Fysiologische aandoeningen
Osteoporose is een botziekte waardoor een verlies van botmassa plaatsvindt. Hierdoor komt zonder voorafgaande symptomen een breuk tot stand. Patiënten met osteoporose lijden vaker dan de normale bevolking aan een bipolaire stoornis (BMJ Open, februari 2017). Ook patiënten met migraine lijden vaker aan de stemmingsstoornis. Daarnaast verhoogt migraine (aanvallen van een aura en/of eenzijdige hoofdpijn) de kans op het krijgen van een bipolaire stoornis (Neuropsychiatr Dis Treat, maart 2017). Een andere aandoening die gepaard gaat met een bipolaire stoornis is het obstructief slaapapneusyndroom (Neuropsychiatr Dis Treat, januari 2017). Ook is een verband aangetoond tussen het polycysteus ovariumsyndroom (PCOS: hormonale veranderingen) en een bipolaire stoornis (Neuropsychiatr Dis Treat, maart 2017). Hart- en vaatziekten, schildklierproblemen, hoofdpijn en obesitas zijn volgens Mayo Clinic ook nog mogelijk geassocieerde aandoeningen.

Symptomen: Manische en depressieve periode

Een bipolaire stoornis is een psychische aandoening waarbij een patiënt extreme verschuivingen in de stemming, het energieniveau en het gedrag heeft. Bij deze stemmingsstoornis heeft een patiënt zowel manische (veel hoogtes) perioden, hypomanische perioden (mildere hoogtes maar verstoort het dagelijks leven niet sterk) als depressieve perioden. Deze symptomen houden enkele uren tot weken aan, en tussen deze episodes in heeft een patiënt geen symptomen. De stemmingswisselingen gebeuren af en toe maar bij anderen meerdere keren per jaar. De patiënt ervaart wel mogelijk de wisseling van episodes, maar hierbij komen niet altijd alle symptomen tot uiting, en daarnaast varieert de ernst van deze symptomen per patiënt. Verder is psychomotorische agitatie bij de drie episodes mogelijk. Hierbij maakt de patiënt doelloze bewegingen door angst of stress.

Manische periode

Bij een manische periode (manie) kent een patiënt veel hoogtes. Hij heeft meer energie, is actiever, is erg vrolijk, praat meer, heeft een verhoogd libido (zin in seks), heeft erg veel zelfvertrouwen en heeft mogelijk last van grootheidswaan. Ook verstrooidheid, prikkelbaarheid, rusteloosheid, agitatie, slaapproblemen (onvermogen om te slapen), roekeloos gedrag zonder rekening te houden met de gevolgen en slechte besluiten nemen zijn kenmerkend tijdens deze periode.

Depressieve periode

Depressieve episodes komen ook voor bij patiënten met een bipolaire stoornis. Deze kenmerken zich door weinig energie, vermoeidheid, slapeloosheid of juist erg veel slapen, geen interesse of weinig plezier in activiteiten, buitensporige of ongepaste schuldgevoelens, concentratieproblemen, besluiteloosheid, een gevoel van hopeloosheid en verdriet en een onvermogen om de dagelijkse taken uit te voeren. Donkere gedachten komen voor in deze periode, zoals herhaalde zelfmoordgedachten of regelmatig denken aan de dood. Verder ervaart de patiënt mogelijk een gebrek aan gezichtsuitdrukkingen.

Manische en depressieve periodes

Manische en depressieve episodes bestaan soms uit psychotische symptomen, zoals onjuiste percepties (hallucinaties) of het sterk vastgehouden van valse overtuigingen (wanen). Gemengde episodes waarbij zowel manische als depressieve episodes plaatsvinden, zijn ook mogelijk bij een aantal patiënten.

Soorten

• bipolaire I-stoornis: De patiënt ervaart hierbij ofwel terugkerende depressies en manische of gemengde episodes
• bipolaire II-stoornis: Vroeger stond een bipolaire II stoornis bekend als “manisch-depressieve psychose”. Hierbij ervaart de patiënt depressieve en hypomane episodes, maar een manische episode komt hierbij niet voor.
• cyclothymische stoornis: Een patiënt heeft ten minste twee jaar (bij kinderen één jaar) vele periodes van hypomanie en periodes van depressieve symptomen (maar minder ernstig dan een grote depressie).
• rapid cycling: Dit is een toestand waarbij de patiënt snel van een (hypo)manisch periode in een depressieve periode valt, met of zonder normale periodes.
• andere types: Door het nemen van bepaalde geneesmiddelen of alcohol of door een medische aandoening komen bipolaire of verwante stoornissen voor. Enkele voorbeelden hiervan zijn de ziekte van Cushing (te veel cortisol in lichaam), multiple sclerose of een beroerte (onvoldoende bloedtoevoer naar de hersenen met mentale en lichamelijke symptomen)

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk en diagnostisch onderzoek

Een juiste diagnose is nodig voor het opstarten van een doeltreffende behandeling. De arts onderzoekt de patiënt zowel lichamelijk als psychisch. Hij stelt de patiënt vragen over de aanwezige symptomen, het (vroegere) medicatiegebruik, de eventueel andere aanwezige lichamelijke en psychische aandoeningen, therapietrouw en middelengebruik. Hij let bovendien op tekenen van suïcidaliteit (zelfdoding), acute of chronische psychose (verlies van realiteit met wanen en hallucinaties) of andere onstabiele of gevaarlijke omstandigheden. De arts brengt alle aanwezige symptomen in kaart en vergelijkt ze met criteria voor bipolaire stoornissen en verwante aandoeningen die zijn opgesteld in het Amerikaanse handboek "Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5)" (handboek voor de classificatie van psychische stoornissen).

Differentiële diagnose

Het is belangrijk om zeker te zijn van de diagnose van een bipolaire stoornis en volgende aandoeningen uit te sluiten:

• angststoornissen
• Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)
• een hoofdtrauma
• het Cushing-syndroom
• hyperthyreoïdie (overactieve schildklier)
• hypothyreoïdie (te traag werkende schildklier)
• multiple sclerose
• neurosyfilis
• posttraumatische stressstoornis
• schizo-affectieve stoornis
• schizofrenie
• seizoensgebonden affectieve stoornis (winterdepressie en zomerdepressie)
• systemische lupus erythematosus
• ziekte van Lyme

Behandeling stemmingsstoornis

De arts bekijkt bij een bipolaire stoornis de fase van de episode (manie of depressie) en de ernst van de aanwezige symptomen; en hierop stemt hij dan een goede behandeling af. Dit houdt in dat hij medicijnen en/of psychotherapie voorschrijft.

Medicijnen
De arts schrijft vele mogelijke geneesmiddelen voor bij een bipolaire stoornis en/of symptomen die hiermee mogelijk gepaard gaan zoals:

• anticonvulsiva: geneesmiddelen tegen stuipen (oncontroleerbare fysieke bewegingen en veranderingen in het bewustzijn)
• antidepressiva: geneesmiddelen tegen een depressie
• antimanische middelen: geneesmiddelen tegen een manische periode
• antipsychotica: medicatie tegen schizofrenie of manie
• benzodiazepines: geneesmiddelen bij acute agitatie en angst
• dopamine agonisten: geneesmiddelen die hetzelfde effect als dopamine hebben; dopamine is een neurotransmitter (boodschapperstof) in de hersenen die zorgt voor een signaaloverdracht tussen neuronen (zenuwcellen)
• stemmingsstabilisatoren: geneesmiddelen bij manische of hypomanische episodes

Meestal moet de arts experimenteren alvorens een juiste dosis en/of combinatie van medicijnen gevonden is. Dit vraagt tijd en geduld, omdat veel medicijnen enkele weken tot maanden nodig hebben alvorens ze volledig effectief zijn. Wijzigen de symptomen van de patiënt of gebeurt een ingrijpende gebeurtenis bij de patiënt, dan moet de arts soms ook andere medicijnen inzetten of een dosis verhogen of verlagen. Deze medicijnen geven soms ook bijwerkingen. Hierdoor stoppen sommige patiënten met de medicatie, terwijl deze bijwerkingen na verloop van tijd soms vanzelf verdwijnen. Het is altijd nodig om het stopzetten van medicatie te bespreken met de arts zodat hij mogelijk andere medicijnen inzet die minder bijwerkingen geven voor de patiënt.

Therapietrouw

Therapietrouw is net zoal bij veel andere chronische ziekten een aandachtspunt bij een bipolaire stoornis. Ongeveer de helft van de patiënten met de ziekte houdt zich niet aan het medicatieschema. Patiënten kiezen hiervoor omdat ze bijvoorbeeld de behandelende artsen niet vertrouwen, door argumenten uit de omgeving of uit persoonlijke overtuigingen dat medicatie niet nodig is omdat ze zich goed voelen of zich niet kunnen verzoenen met het chronisch gebruik van medicatie. Dit creëert een hoog risico op een terugval van de symptomen of het verergeren van de symptomen zodat een grote manie of depressie ontstaat.

Opname

Bemerkt de arts dat de patiënt gevaarlijk gedrag vertoont, dan is een ziekenhuisopname nodig voor de behandeling van psychose, angst en/of depressie. Voor patiënten met een verslavingsproblematiek is eveneens gespecialiseerde zorg vereist, want anders is het erg moeilijk om de ziekte te behandelen.

Andere behandelingen

Psychotherapie en gedragstherapie zijn voor sommige patiënten nuttig. Hierdoor komen minder recidieven voor, verbetert de kwaliteit van leven, is de patiënt actiever en/of verbeteren de symptomen. Andere patiënten met een bipolaire stoornis zijn gebaat bij elektroconvulsietherapie (de patiënt krijgt onder narcose kunstmatig een shock toegediend zodat de symptomen verbeteren of zelfs volledig verdwijnen).

Complicaties psychische ziekte

Ongeveer de helft van de patiënten met een bipolaire stoornis heeft doorgaans binnen de eerste twee jaar na de eerste episode een andere manische aanval. Onbehandeld hebben patiënten met deze stemmingsstoornis een veel grotere kans op overlijden als gevolg van zelfdoding dan de algemene bevolking. Ook problemen met drugs en alcoholmisbruik komen voor. Juridische en financiële problemen zijn voor sommige patiënten eveneens kenmerkend. Tot slot zorgt de ziekte voor relatieproblemen of slechte werk- of schoolprestaties.

Lees verder

• Manie en hypomanie: Extreme energie bij stemmingsstoornis
• Stemmingswisselingen: Oorzaken van wijzigingen in het humeur
• Stemmingsstabilisatoren: Medicijnen voor bipolaire stoornis
• Depressie: Oorzaken en behandeling van depressieve gevoelens
• Depressies: Soorten, symptomen & behandelingen van depressie