Paniekaanval en paniekstoornis: Oorzaken en symptomen

Bij een paniekaanval ervaart een patiënt een intense golf van angst die vaak zonder enige waarschuwing optreedt. Paniekaanvallen kunnen ontstaan uit het niets, soms zonder duidelijke uitlokkende oorzaak, en kunnen zelfs tijdens de slaap of in een ontspannen toestand voorkomen. Naast de overweldigende angst kunnen er andere klachten optreden zoals hartkloppingen en transpiratie. Wanneer de patiënt herhaaldelijk paniekaanvallen ervaart, wordt er gesproken van een paniekstoornis. In dit geval is de patiënt angstig om weer een paniekaanval te krijgen, wat leidt tot vermijding van bepaalde situaties of omgevingen. Met medicatie, blootstellingstherapie en/of psychotherapie kan de patiënt doorgaans weer controle over zijn leven krijgen zonder de overheersende angstgevoelens.

• Epidemiologie
• Prevalentie
• Leeftijdsverdeling
• Geografische en culturele verschillen
• Comorbiditeit
• Mechanisme
• Neurobiologische factoren
• Autonoom zenuwstelsel
• Psychologische factoren
• Omgevingsfactoren
• Oorzaken en risicofactoren van paniekaanvallen en paniekstoornis
• Risicogroepen
• Vrouwen
• Jongvolwassenen
• Patiënten met comorbide aandoeningen
• Mensen met een lage sociaaleconomische status
• Symptomen: Angst
• Paniekaanval
• Paniekstoornis
• Alarmsymptomen
• Plotselinge intense angst
• Lichamelijke symptomen
• Angst voor controleverlies
• Frequentie en duur
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van paniekaanvallen en paniekstoornis
• Professionele medische behandeling
• Zelfzorg
• Prognose van paniekstoornis
• Effect van behandeling
• Chronisch beloop
• Comorbiditeit
• Complicaties
• Paniekaanvallen en paniekstoornis
• Agorafobie
• Preventie
• Praktische tips voor het omgaan met paniekaanvallen en paniekstoornis
• Herken de symptomen van een paniekaanval
• Ademhalingstechnieken kunnen helpen
• Zoek professionele hulp als dat nodig is
• Zorg voor een gezonde levensstijl
• Ontspanningsoefeningen kunnen bijdragen aan rust
• Steun van anderen zoeken
• Zorg voor regelmatige controleafspraken

Epidemiologie

Paniekaanvallen en paniekstoornissen zijn wereldwijd veelvoorkomende aandoeningen, maar de prevalentie varieert afhankelijk van geografische locatie, culturele factoren en diagnostische criteria.

Prevalentie

De geschatte prevalentie van paniekstoornis ligt tussen de 2% en 4% van de algemene bevolking. Paniekaanvallen komen vaker voor, aangezien niet alle patiënten met paniekaanvallen voldoen aan de criteria voor een paniekstoornis. Vrouwen worden twee keer zo vaak getroffen als mannen, een patroon dat consistent wordt waargenomen in epidemiologische studies.

Leeftijdsverdeling

De eerste symptomen van paniekstoornis ontstaan vaak in de late adolescentie of vroege volwassenheid, met een piekincidentie tussen de 20 en 30 jaar. Bij ouderen worden paniekstoornissen minder vaak gediagnosticeerd, maar ze kunnen voorkomen als onderdeel van andere medische of psychiatrische aandoeningen.

Geografische en culturele verschillen

Studies tonen aan dat de prevalentie van paniekstoornis hoger is in stedelijke gebieden dan op het platteland. Culturele normen en stigma rondom psychische gezondheid kunnen ook invloed hebben op de gerapporteerde incidentie, waarbij Westerse landen hogere cijfers laten zien dan sommige niet-Westerse landen.

Comorbiditeit

Paniekaanvallen en paniekstoornissen worden vaak geassocieerd met andere psychische aandoeningen, zoals depressie, angststoornissen en middelenmisbruik. Ongeveer 50% van de patiënten met paniekstoornis heeft een bijkomende psychische aandoening.

Mechanisme

De mechanismen achter paniekaanvallen en paniekstoornissen zijn complex en omvatten zowel biologische als psychologische factoren. Hieronder wordt ingegaan op de belangrijkste processen die betrokken zijn.

Neurobiologische factoren

Paniekaanvallen worden in verband gebracht met dysfunctie in het limbisch systeem, met name de amygdala en prefrontale cortex. Disbalans in neurotransmitters zoals serotonine, noradrenaline en gamma-aminoboterzuur (GABA) speelt een belangrijke rol bij het ontstaan van symptomen.

Autonoom zenuwstelsel

Overactiviteit van het sympathische zenuwstelsel leidt tot de lichamelijke symptomen van paniekaanvallen, zoals verhoogde hartslag, kortademigheid en zweten. Het parasympathische systeem herstelt deze balans normaal gesproken, maar dit mechanisme kan verstoord zijn bij patiënten met een paniekstoornis.

Psychologische factoren

Cognitieve modellen suggereren dat verkeerde interpretaties van lichamelijke sensaties leiden tot een vicieuze cirkel van angst en lichamelijke reacties. Angst voor een nieuwe aanval versterkt de symptomen, wat resulteert in een zichzelf in stand houdend patroon.

Omgevingsfactoren

Stressvolle levensgebeurtenissen, zoals verlies van een dierbare of financiële problemen, kunnen fungeren als triggers voor paniekaanvallen. Langdurige stress kan de kwetsbaarheid voor een paniekstoornis vergroten.

Oorzaken en risicofactoren van paniekaanvallen en paniekstoornis

Paniekaanval
De precieze oorzaak van paniekstoornissen is anno augustus 2024 nog niet volledig begrepen. Sommige patiënten kunnen genetisch gevoelig zijn voor paniekaanvallen. Belangrijke levensveranderingen, zoals trouwen, ouderschap, of het beginnen van een eerste baan, kunnen het risico verhogen. Ernstige stress, zoals de dood van een geliefde, een echtscheiding of verlies van werk, kan ook bijdragen aan het ontstaan van paniekaanvallen.

Paniekaanvallen kunnen ook worden veroorzaakt door medische aandoeningen en andere fysieke factoren. Het is daarom essentieel om een arts te raadplegen om lichamelijke aandoeningen uit te sluiten:

• alcoholmisbruik
• bijwerkingen van medicijnen
• drugsmisbruik
• hyperthyreoïdie (overactieve schildklier)
• hypoglykemie (lage bloedsuikerspiegel)
• gebruik van stimulerende middelen zoals amfetaminen, cocaïne, of cafeïne
• mitralisklepprolaps (een aandoening waarbij een hartklep niet goed sluit, waardoor bloed terugstroomt naar de linkerboezem)

Paniekstoornis
Een paniekaanval kan eenmalig zijn en verdwijnen nadat de stressvolle situatie is opgelost. Bij sommige patiënten komen echter herhaalde aanvallen voor. Wanneer iemand al eerder een paniekaanval heeft gehad, kan het risico op nieuwe aanvallen toenemen. Herhaaldelijke paniekaanvallen worden aangeduid als 'paniekstoornis'. Deze aanvallen kunnen vaak worden getriggerd door specifieke situaties zoals het oversteken van een brug of spreken in het openbaar, vooral als deze situaties eerder paniekaanvallen hebben veroorzaakt. Vaak ervaart de patiënt een gevoel van bedreiging en een onvermogen om te ontsnappen, wat de vecht-of-vluchtreactie van het lichaam aanwakkert (orthosympatisch zenuwstelsel). Patiënten met een paniekstoornis hebben vaak ook te maken met depressies, zelfmoordpogingen, alcoholmisbruik of drugsmisbruik.

Risicogroepen

Hoewel paniekaanvallen en paniekstoornissen in alle lagen van de bevolking voorkomen, zijn sommige groepen extra kwetsbaar.

Vrouwen

Vrouwen hebben een tweemaal zo hoog risico op het ontwikkelen van een paniekstoornis als mannen. Hormonale factoren, zoals schommelingen in oestrogeen- en progesteronniveaus, kunnen hierbij een rol spelen.

Jongvolwassenen

Personen in de leeftijdsgroep van 20 tot 30 jaar lopen een verhoogd risico, mogelijk door de vele veranderingen en stressvolle gebeurtenissen die in deze levensfase plaatsvinden.

Patiënten met comorbide aandoeningen

Mensen met reeds bestaande psychische aandoeningen, zoals depressie of andere angststoornissen, hebben een hoger risico. Ook patiënten met chronische lichamelijke ziekten lopen meer risico.

Mensen met een lage sociaaleconomische status

Financiële instabiliteit, werkloosheid en beperkte toegang tot gezondheidszorg vergroten de kans op het ontwikkelen van paniekstoornissen.

Symptomen: Angst

Paniekaanval

Een paniekaanval wordt gekenmerkt door een plotselinge en overweldigende angst, die op elk moment kan optreden. Deze angst kan onverwacht optreden, bijvoorbeeld tijdens de slaap, het autorijden, in een winkelcentrum of tijdens een zakelijke bijeenkomst. De symptomen kunnen lijken op die van een hartaanval, en sommige patiënten kunnen geloven dat ze zullen sterven of gek worden. De angst die tijdens een paniekaanval wordt ervaren, staat vaak niet in verhouding tot de feitelijke situatie. Bovendien kan de angst losstaan van wat er om hen heen gebeurt. Paniekaanvallen duren meestal kort (minder dan tien minuten), maar kunnen bij sommige patiënten langer aanhouden.

De meeste patiënten met paniekaanvallen ervaren enkele van de volgende symptomen:

• ademhalingsproblemen
• buikkrampen
• duizeligheid, licht gevoel in het hoofd of flauwvallen
• gevoel van onwerkelijkheid of onthechting
• gevoel van verlies van controle
• angst, een dreigend gevoel van ondergang of de dood
• verstikkend gevoel
• hartkloppingen
• hoofdpijn
• kortademigheid, hyperventilatie of benauwdheid in de keel
• koude-intolerantie (sneller koud hebben)
• misselijkheid of maagklachten
• opvliegers
• pijn op de borst of ongemak
• rillingen
• tintelingen of gevoelloosheid in de handen, vingers (paresthesieën) of de benen
• trillen of beven
• warme of koude flitsen
• zwakte
• zweten

Na een paniekaanval voelt een patiënt vaak vermoeid en uitgeput (asthenie).

Paniekstoornis

Bij paniekstoornis ervaart de patiënt frequente, onverwachte paniekaanvallen die niet aan een specifieke situatie gebonden zijn. Deze aanvallen veroorzaken extreme angst omdat de patiënt niet kan voorspellen wanneer de volgende aanval zal plaatsvinden (anticiperende angst). Hierdoor kan de patiënt zich anders gaan gedragen, zoals het vermijden van plaatsen waar eerder paniek is ervaren, en kan hij zich terugtrekken uit normale activiteiten (fobische vermijding). Vrouwen hebben twee keer zoveel kans als mannen om een paniekstoornis te ontwikkelen. De meeste symptomen beginnen in de vroege volwassenheid.

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen helpen bij het onderscheiden van een paniekaanval van andere ernstige medische aandoeningen. Het is essentieel om deze symptomen te herkennen.

Plotselinge intense angst

Paniekaanvallen worden gekenmerkt door een plotselinge en overweldigende golf van angst die binnen minuten zijn piek bereikt. Dit onderscheidt ze van andere angststoornissen.

Lichamelijke symptomen

Symptomen zoals hartkloppingen, kortademigheid, zweten en duizeligheid kunnen lijken op een hartaanval. Dit maakt het cruciaal om medische oorzaken uit te sluiten.

Angst voor controleverlies

Patiënten beschrijven vaak een gevoel van verlies van controle, doodsangst of het idee dat ze gek worden. Dit kan een aanwijzing zijn voor een paniekstoornis.

Frequentie en duur

Terugkerende aanvallen zonder duidelijke trigger zijn een indicatie voor een paniekstoornis. Aanvallen duren meestal tussen de 5 en 30 minuten.

Diagnose en onderzoeken

Een arts zal een grondig lichamelijk onderzoek uitvoeren, een bloedonderzoek laten doen (om onderliggende aandoeningen op te sporen of uit te sluiten) en een psychologische evaluatie uitvoeren. De arts zal de patiënt vragen stellen over:

• aanwezige klachten
• angsten of zorgen
• familiegeschiedenis
• drugs- of alcoholmisbruik
• stressvolle situaties
• vermijdende situaties of omgevingen
• …

Behandeling van paniekaanvallen en paniekstoornis

Professionele medische behandeling

Paniekaanvallen en paniekstoornissen zijn behandelbaar, maar professionele medische hulp is vaak noodzakelijk. Cognitieve gedragstherapie (een vorm van psychotherapie), blootstellingstherapie en/of medicatie kunnen effectief zijn bij de behandeling van paniekstoornissen. Indien medicatie nodig is, kan de arts anti-angstmedicatie, bepaalde antidepressiva, of soms anticonvulsiva met anti-angst-eigenschappen voorschrijven. Bètablokkers (hartmedicijnen) kunnen ook worden ingezet om aanvallen te voorkomen of beter te beheersen.

Zelfzorg

Enkele zelfzorgmaatregelen kunnen de professionele behandeling aanvullen:

• Roken, alcohol, cafeïne, drugs en andere stimulerende middelen vermijden
• ademhalingsoefeningen en ontspanningstechnieken toepassen via yoga, meditatie, mindfulness, biofeedback, massage, enzovoorts, bij voorkeur onder begeleiding van een professional
• lid worden van een steungroep of contactgroep
• regelmatig oefenen met angsten
• sociale contacten onderhouden met familie en vrienden
• voldoende slapen en een regelmatig slaappatroon hanteren

Prognose van paniekstoornis

De prognose van paniekaanvallen en paniekstoornissen varieert, afhankelijk van tijdige diagnose en behandeling.

Effect van behandeling

Met therapie, zoals cognitieve gedragstherapie (CGT), en/of medicatie ervaren de meeste patiënten een aanzienlijke vermindering van symptomen. Vroege interventie verbetert de lange termijnprognose.

Chronisch beloop

Zonder behandeling kan een paniekstoornis chronisch worden. Ongeveer 20% van de patiënten blijft langdurig klachten houden, wat hun kwaliteit van leven aanzienlijk beïnvloedt.

Comorbiditeit

De aanwezigheid van andere psychische aandoeningen, zoals depressie, kan de prognose verslechteren. Het aanpakken van comorbide aandoeningen is daarom essentieel.

Complicaties

Paniekaanvallen en paniekstoornis

Mogelijke complicaties van paniekaanvallen en paniekstoornis zijn:

• alcohol- of drugsmisbruik
• ontwikkeling van specifieke fobieën, zoals angst om te rijden of het huis te verlaten
• depressie, angststoornissen en andere psychiatrische aandoeningen
• verhoogd risico op zelfmoord of zelfmoordgedachten
• financiële problemen
• frequente medische zorg voor gezondheidsproblemen en andere aandoeningen
• vermeiden van sociale situaties
• problemen op het werk of op school

Agorafobie

Agorafobie kan zich ontwikkelen als een complicatie van paniekaanvallen en paniekstoornis. Deze aandoening kan zich op elk moment manifesteren, maar verschijnt vaak binnen een jaar na de eerste terugkerende paniekaanvallen. Een patiënt met agorafobie vreest paniekaanvallen in situaties waar ontsnappen moeilijk of beschamend zou zijn, of waarin geen hulp beschikbaar zou zijn. Hierdoor begint de patiënt steeds meer situaties te vermijden, zoals:

• auto's, vliegtuigen, metro's en andere vormen van reizen
• bepaalde voedingsmiddelen of dranken, zoals alcohol, cafeïne, suiker of specifieke medicijnen
• drukke plaatsen zoals winkelcentra of sportarena's
• lichamelijke inspanning
• sociale bijeenkomsten, restaurants of andere situaties waarin het gênant zou zijn om een paniekaanval te ervaren

Preventie

Preventie van paniekaanvallen en paniekstoornissen richt zich op het verminderen van risicofactoren en het bevorderen van mentale veerkracht. Hier zijn enkele effectieve strategieën voor preventie:

• Stressmanagement: Regelmatige ontspanningstechnieken zoals yoga, meditatie, en mindfulness kunnen helpen om stress te verminderen en de kans op paniekaanvallen te verkleinen. Het ontwikkelen van gezonde copingmechanismen en het leren omgaan met stressvolle situaties kan ook nuttig zijn.
• Gezonde levensstijl: Een evenwichtig voedingspatroon, voldoende slaap en regelmatige lichaamsbeweging dragen bij aan algemeen welzijn en kunnen helpen om angst te verminderen. Vermijd overmatige consumptie van cafeïne en alcohol, aangezien deze stoffen paniekaanvallen kunnen verergeren.
• Vroegtijdige behandeling: Bij het ervaren van vroege symptomen van angst of paniek is het belangrijk om tijdig hulp te zoeken. Cognitieve gedragstherapie of andere vormen van psychotherapie kunnen helpen om angstgevoelens te identificeren en te beheersen voordat ze verergeren.
• Educatie en bewustwording: Kennis over paniekaanvallen en paniekstoornissen kan helpen om angst te verminderen. Door jezelf te informeren over de aandoening en de symptomen, kun je beter begrijpen wat je overkomt en hoe je het kunt aanpakken.
• Ondersteuningsnetwerk: Ondersteuning van familie, vrienden en steungroepen kan een belangrijke rol spelen in het voorkomen van paniekaanvallen. Praat openlijk over je angsten en zoek sociale steun wanneer je deze nodig hebt.
• Zelfzorg: Ontwikkel en houd een routine van zelfzorg aan, zoals het instellen van realistische doelen, het onderhouden van gezonde sociale contacten en het nemen van tijd voor ontspanning en hobby's.
• Professionele hulp: Als je merkt dat je regelmatig last hebt van angst of paniek, overweeg dan om professionele hulp in te schakelen. Een psycholoog of psychiater kan je begeleiden bij het ontwikkelen van effectieve strategieën om je angst te beheren en te verminderen.

Praktische tips voor het omgaan met paniekaanvallen en paniekstoornis

Paniekaanvallen kunnen een plotselinge en intense ervaring van angst veroorzaken die vaak gepaard gaat met lichamelijke symptomen zoals hartkloppingen, ademhalingsmoeilijkheden en duizeligheid. Wanneer paniekaanvallen zich herhaaldelijk voordoen, kan er sprake zijn van een paniekstoornis. Het is belangrijk om te leren omgaan met deze aandoeningen om je kwaliteit van leven te verbeteren en je welzijn te waarborgen.

Herken de symptomen van een paniekaanval

Het is essentieel om te leren herkennen wanneer een paniekaanval zich voordoet. De symptomen kunnen variëren, maar vaak ervaar je intense angst, een gevoel van controleverlies, hartkloppingen, ademhalingsmoeilijkheden, tintelingen of duizeligheid. Het begrijpen van deze symptomen kan je helpen om sneller te reageren en jezelf gerust te stellen tijdens een aanval.

Ademhalingstechnieken kunnen helpen

Een van de meest effectieve manieren om paniekaanvallen te kalmeren, is door ademhalingstechnieken te gebruiken. Focus je op diepe, langzame ademhalingen door je neus en adem langzaam uit door je mond. Dit helpt je lichaam te ontspannen en de lichamelijke reacties van angst te verminderen. Oefen deze ademhalingstechnieken regelmatig, zelfs wanneer je geen paniekaanval hebt, zodat je ze in tijden van stress kunt toepassen.

Zoek professionele hulp als dat nodig is

Als je merkt dat je regelmatig paniekaanvallen hebt of als ze je dagelijkse leven beginnen te beïnvloeden, is het belangrijk om professionele hulp in te schakelen. Therapie, zoals cognitieve gedragstherapie, kan je helpen de triggers van paniekaanvallen te identificeren en nieuwe manieren van denken en reageren te ontwikkelen. Een therapeut kan je ook technieken aanleren om je angst te beheersen.

Zorg voor een gezonde levensstijl

Een gezonde levensstijl kan je helpen om je algehele welzijn te verbeteren en je beter bestand te maken tegen stress en angst. Zorg ervoor dat je voldoende slaap krijgt, een evenwichtig voedingspatroon volgt en regelmatig beweegt. Vermijd stimulerende middelen zoals cafeïne en alcohol, omdat deze paniekaanvallen kunnen verergeren. Een gezonde routine kan bijdragen aan een stabieler emotioneel evenwicht.

Ontspanningsoefeningen kunnen bijdragen aan rust

Naast ademhalingstechnieken kunnen ontspanningsoefeningen zoals meditatie, yoga of progressieve spierontspanning helpen om je lichaam te kalmeren. Het regelmatig beoefenen van deze technieken kan je stressniveau verlagen en je meer veerkracht geven in moeilijke momenten. Ze kunnen ook helpen bij het verminderen van de angst die gepaard gaat met een paniekaanval.

Steun van anderen zoeken

Het is belangrijk om steun te zoeken bij vrienden, familie of lotgenoten die begrijpen wat je doormaakt. Soms kan het delen van je ervaringen met anderen die vergelijkbare problemen hebben, helpen om je angst te verminderen. Als je je gesteund voelt, kan dit de frequentie en intensiteit van paniekaanvallen verminderen.

Zorg voor regelmatige controleafspraken

Als je last hebt van paniekaanvallen of een paniekstoornis, is het belangrijk om regelmatige controleafspraken met je arts of therapeut te plannen. Dit stelt hen in staat om je voortgang te monitoren en eventuele aanpassingen in je behandelplan te maken om je beter te ondersteunen in je herstel. Controleafspraken kunnen je helpen om grip te houden op je angst en het omgaan met de aandoening op lange termijn te verbeteren.

Lees verder

• Angst & angstgevoelens: Soorten & symptomen angststoornissen
• Agorafobie: Angst voor drukke situaties en plaatsen
• Anti-angstmedicatie: Medicijnen voor behandeling van angst
• Cognitieve gedragstherapie (CGT): Vorm van psychotherapie