Prikkelbaarheid: Oorzaken humeurige, chagrijnige stemming

Prikkelbaarheid is een negatieve eigenschap en verwijst het naar een persoon die overdreven reageert op normale prikkels in het leven. Mensen die prikkelbaar zijn, hebben een korte lont en neigen tot onnodige agressie. Ze worden snel boos en geïrriteerd. Uitbarstingen van woede, met verbaal en soms fysiek misbruik van anderen is ook een potentieel kenmerk van prikkelbaarheid. Zuigelingen en jonge kinderen zijn ontroostbaar en lastig rustig te krijgen wanneer ze prikkelbaar zijn. Wanneer prikkelbaarheid frequent optreedt en/of gepaard gaat met ernstige symptomen, wijst dit vaak op een fysieke of psychische aandoening en dan is medische aandacht nodig. De behandeling is gebaseerd op de specifieke diagnose of vermoedelijke oorzaak van de aandoening die leidt tot een prikkelbare stemming.

• Medische aandoeningen en chagrijnige stemming
• Chronische pijn
• Diabetes mellitus
• Hartfalen
• Hyperthyreoïdie (overmatig actieve schildklier)
• Neurologische stoornissen
• Perimenopauze
• Premenstrueel syndroom
• Andere medische aandoeningen
• Psychische aandoeningen en snelle irritatie
• Aandachtsstoornis
• Angst
• Milde depressie (dysthymie)
• Narcistische persoonlijkheidsstoornis
• Obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis
• Andere psychische aandoeningen
• Omgevingsfactoren en prikkelbaarheid
• Dieetpillen
• Drugs- en alcoholmisbruik
• Medicijnen
• Overmatige lichaamsbeweging
• Overmatige inname van cafeïne
• Slaapgebrek
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van prikkelbare stemming
• Zelfinzicht
• Onderliggende oorzaak behandelen

Medische aandoeningen en chagrijnige stemming

Chronische pijn

Chronische pijn die ontstaat door een ziekte, trauma of emotionele factoren, maakt patiënten meer chagrijnig dan normaal het geval is. Patiënten willen niet altijd erkennen dat ze aan pijn lijden, dus ze uiten dit dan in de vorm van prikkelbaarheid. Ze zijn zichzelf niet en ze hebben een kort lontje omdat ze pijn hebben.

Diabetes mellitus

Patiënten met diabetes mellitus (suikerziekte) lijden sneller aan chronische irritatie en prikkelbaarheid, vooral bij te lage bloedglucosespiegels (hypoglykemie). Dit leidt namelijk tot prikkelbaarheid, stemmingswisselingen of neerslachtigheid. Het is dus raadzaam dat een patiënt regelmatig zijn suikerniveaus controleert, vooral als hij een grote toename van prikkelbaarheid ervaart.

Hartfalen

Patiënten met hartfalen zijn sneller prikkelbaar, want door hun aandoening zijn ze vermoeid en veel bezig met hun ademhaling, medicatie en gezondheid. Bovendien remmen hartproblemen de bloedtoevoer naar de hersenen, waardoor de emoties aangetast zijn.

Hyperthyreoïdie (overmatig actieve schildklier)

Bij een overmatige werking van de schildklier worden meer schildklierhormonen geproduceerd. Dit resulteert in bijvoorbeeld een snellend kloppend hart en overmatig zweten (hyperhidrose), waar een patiënt over het algemeen ‘sneller’ leeft en meer gespannen is. Wanneer een patiënt zich gewoon even minder goed voelt, leidt dit al snel tot prikkelbaar gedrag.

Neurologische stoornissen

Dementie
Sommige patiënten met een vorm van dementie zoals de ziekte van Alzheimer zijn snel gefrustreerd of gaan snauwen omdat ze vergeten waar ze de sleutels gelegd hebben of bepaalde gesprekken vergeten zijn. Het is belangrijk om deze vroege tekenen van de ziekte van Alzheimer of een andere vorm van dementie niet te negeren.

Hoofdletsel
Een hoofdletsel veroorzaakt mogelijk een hersenschudding; een patiënt moet hiervoor niet volledig bewusteloos zijn. Duizeligheid is één van de kenmerkende symptomen, maar een blijvende gemoedsverandering is mogelijk.

Andere problemen
Andere neurologische problemen die leiden tot een prikkelbare stemming zijn een hersentumor en een beroerte (onvoldoende bloedtoevoer naar de hersenen met lichamelijke en mentale symptomen).

Perimenopauze

Vrouwen ervaren in de perimenopauze (periode van symptomen voor menopauze) en ook in de menopauze zelf hormonale schommelingen. Dit leidt tot symptomen zoals slapeloosheid, opvliegers, spierpijn, angst en prikkelbaarheid. Er is een snelle en significante schommeling in vrouwelijke hormonen, voornamelijk progesteron. Dit hormoon staat ook bekend als het ‘prikkelbaarheidshormoon’ bij vrouwen.

Premenstrueel syndroom

Veel vrouwen ervaren stemmingswisselingen een paar dagen voor hun menstruatie. Vrouwen met het premenstrueel syndroom ervaren intense symptomen door de hormonale veranderingen waaronder bijvoorbeeld stemmingswisselingen, vermoeidheid, borstpijn, constipatie, een opgeblazen gevoel in de maag, angst, buikkrampen (maagkrampen) en neerslachtigheid.

Andere medische aandoeningen

Vele andere ziekten en aandoeningen leiden tot prikkelbaarheid zoals onder andere:

• de griep
• een longziekte
• een oorontsteking
• het chronisch vermoeidheidssyndroom (aanhoudende vermoeidheid)
• het polycysteus ovariumsyndroom (PCOS)
• tandproblemen
• terugtrekking van tabak (roken)

Psychische aandoeningen en snelle irritatie

Aandachtsstoornis

Een patiënt met een nog niet-gediagnosticeerde aandachtsstoornis hebben vaak concentratieproblemen. Ze zijn dan prikkelbaar omdat ze datgene wat hen wordt gevraagd, niet kunnen uitvoeren.

Angst

Patiënten met een angststoornis zijn de hele tijd in een verhoogde staat van opwinding, en ze zijn daarnaast sneller gespannen en prikkelbaar. Bij mensen zonder angststoornis is een deadline bijvoorbeeld irritant, maar een angstige patiënt reageert dan overdreven scherp wat zich uit in prikkelbaarheid. Ook vermoeidheid, slaapproblemen en misselijkheid zijn mogelijke tekenen van een angststoornis.

Milde depressie (dysthymie)

Een depressie bestaat in verschillende gradaties. Milde depressies zijn van voorbijgaande aard en maken deel uit van het normale leven. Maar sommige patiënten kampen met klinische depressies waardoor de kwaliteit van leven is aangetast. Patiënten met een milde depressie (dysthymie) zijn mogelijk voortdurend chagrijnig, verdrietig en pessimistisch.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis

Patiënten met een narcistische persoonlijkheidsstoornis hebben een hoger gevoel van eigendunk dan mensen zonder deze psychische stoornis. Ze praten vaak over zichzelf. Narcisten zijn sneller geïrriteerd als ze niet dezelfde aandacht van anderen krijgen of bekritiseerd worden.

Obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis

Patiënten met een obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis houden bijvoorbeeld sneller van netheid en orde, want ze zijn obsessief met iets bezig en houden zich tevens vast aan dwanghandelingen. Ze vinden het dan lastig als er iets niet in correct ligt. Het verstoren van de routine veroorzaakt prikkelbaarheid.

Andere psychische aandoeningen

Vele andere psychische stoornissen leiden tot een prikkelbare stemming zoals onder andere:

• autismespectrumstoornis (autisme: problemen met sociale interactie, communicatie en gedrag)
• een bipolaire stoornis (psychische ziekte: stemmingsstoornis)
• een waanstoornis
• schizofrenie (aandoening met onder andere waanideeën en hallucinaties)
• stress

Omgevingsfactoren en prikkelbaarheid

Dieetpillen

Humeurschommelingen komen sneller voor bij het gebruik van vrij verkrijgbare dieetpillen, die het metabolisme veranderen. Patiënten worden dan zweterig en angstig en ze krijgen sneller te maken met woede-uitbarstingen.

Drugs- en alcoholmisbruik

Patiënten die alcohol misbruiken of drugs misbruiken (zoals cocaïne), zijn geïrriteerd wanneer ze stoppen met het gebruik van deze stoffen (ontwenningsverschijnselen). Alcohol verhoogt de dopaminewaarden in het ‘beloningscentrum’ van de hersenen, wat feelgood-gevoelens met zich meebrengt. Hiermee stoppen maakt mensen snel chagrijnig en daarom zoeken patiënten vaak weer deze stoffen op. Drugsverslaafde zwangere vrouwen zetten ook een baby ter wereld die veel huilt en prikkelbaar is.

Medicijnen

Sommige medicijnen veroorzaken als bijwerking stemmingswisselingen. Een voorbeeld hiervan is Prednison, dat de arts inzet om allergieën en astma (chronische ontsteking van de luchtwegen in de longen) te behandelen, veroorzaakt vaak prikkelbaarheid wanneer de patiënt dit inneemt in hoge doses.

Overmatige lichaamsbeweging

Overmatige lichaamsbeweging zonder voldoende tijd voor herstel is een mogelijke oorzaak van vermoeidheid en humeurigheid. Dit komt vooral tot stand wanneer een patiënt na een training het lichaam niet voedt met voeding van goede kwaliteit, vooral als door onvoldoende eiwitten te eten. Een overtraining verhoogt de niveaus van het stresshormoon cortisol, wat problemen oplevert inzake onder andere het humeur, de eetlust, de slaap en de hormonen. Een regelmatige lichaamsbeweging is belangrijk maar voldoende tijd voor herstel is noodzakelijk om prikkelbaarheid te voorkomen.

Overmatige inname van cafeïne

Cafeïne is een chemische stof die een krachtige invloed heeft op de hersenen. Het is een stimulerend middel en bij terugtrekking van cafeïne, ontstaat vermoeidheid en irritatie. Koffieverslaafden kampen bijgevolg sneller met prikkelbaarheid wanneer ze hun kopje koffie nog niet gedronken hebben.

Slaapgebrek

Slapen is essentieel voor het krijgen van een goede stemming en mentale en lichamelijke gezondheid. Mensen hebben zeven tot negen uur slaap per nacht nodig. Een slaapgebrek leidt tot vermoeidheid, chagrijnigheid, concentratieproblemen, lichte hoofdpijn en slapeloosheid.

Diagnose en onderzoeken

Vraaggesprek en lichamelijk onderzoek
De arts beoordeelt de medische geschiedenis. Hij wil bijvoorbeeld weten wat het begin, de duur en de bijkomende symptomen van prikkelbaarheid zijn. Verder wenst de arts informatie inzake situaties die prikkelbaarheid activeren, verergeren of verbeteren. Verder informeert de patiënt de arts over alle medische en psychische aandoeningen waar hij aan lijdt. Het huidige medicatiegebruik en informatie over de levensstijl (zoals het gebruik van alcohol of drugs en slaapgewoonten) zijn andere belangrijke factoren waarvan de arts best op de hoogte is. De arts voert na alle verzamelde informatie een lichamelijk, neurologisch en/of psychiatrisch onderzoek uit.

Diagnostisch onderzoek
Vervolgens bestelt de arts een bloedonderzoek en urineonderzoek voor het identificeren van de onderliggende medische aandoening die leidt tot prikkelbaarheid. Verhoogde bloedglucosespiegels (hyperglykemie) wijzen bijvoorbeeld op diabetes mellitus.

Behandeling van prikkelbare stemming

Zelfinzicht

Zichzelf bewust zijn van emoties helpt om prikkelbaarheid te stoppen of onder controle te krijgen. Wanneer een patiënt reeds het zelfinzicht heeft over zijn probleem, is dit een belangrijke stap in het behandelproces. Prikkelbaarheid voorkomen vormt ook een goede behandeltechniek, bijvoorbeeld door afleiding te zoeken en te lachen.

Onderliggende oorzaak behandelen

De verdere behandeling is gericht op de onderliggende oorzaak van het symptoom. Cognitieve gedragstechnieken zijn vaak inzetbaar om prikkelbaarheid te verminderen. Hierbij leert de patiënt de gedachten opnieuw in te kaderen, en ook het gedrag verbeteren. Stress verminderen en de stemming verbeteren is mogelijk door middel van meditatie en relaxatiemethoden. Psychische stoornissen die prikkelbaarheid veroorzaken, behandelt de arts met medicijnen en psychotherapie. De combinatie van psychotherapie en medicijnen is eveneens nuttig bij het verminderen van prikkelbaarheid veroorzaakt door de terugtrekking van nicotine, tabak en alcohol. Verder is hormoonvervangingstherapie nodig wanneer hormonale schommelingen aan de basis liggen van prikkelbaarheid. Een gezonde voeding, voldoende lichaamsbeweging, goede slaapgewoonten en stress verlichten zijn enkele aanpassingen in de levensstijl die van pas komen bij het beheersen van prikkelbaarheid.