Obsessief-compulsieve stoornis: Obsessie en dwanghandelingen

Een obsessief-compulsieve stoornis (OCD, vroeger: dwangneurose) kenmerkt zich door obsessieve gedachten en dwangmatige handelingen. Hierbij zitten patiënten ‘gevangen’ in patronen van zinloze gedachten en gedragingen die buiten hun controle liggen. Deze psychologische aandoening is vaak geassocieerd met andere neurologische en psychische stoornissen. Naast de obsessies en dwangmatige handelingen komen bijgevolg ook andere symptomen tot uiting. De behandeling bestaat meestal uit zowel psychologische therapieën als medicatie. In ernstige gevallen voert de arts een operatie uit. De vooruitzichten zijn bij een groot deel van de patiënten na de behandeling zeer goed.

• Terminologie
• Wat is een obsessie?
• Wat is een dwanghandeling?
• Epidemiologie van psychische aandoening
• Oorzaken van obsessief-compulsieve stoornis
• Genetisch
• Basale ganglia disfunctie
• Serotonine
• Conditioning
• Geassocieerde aandoeningen met OCD
• Symptomen
• Obsessies en dwangmatige handelingen
• Symptomen verbergen
• Andere symptomen
• Milde obsessieve persoonlijkheidskenmerken
• Behandeling
• Psychologische behandelingen
• Lichamelijke behandeling
• Prognose
• Complicaties van OCD
• Resistent tegen behandeling
• Depressie
• Kwaliteit van het leven

Terminologie

Wat is een obsessie?

Een dwanggedachte (obsessie) is een kwellende gedachte waarvan een patiënt niet kan loskomen en die een patiënt als zinloos ervaart. De patiënt tracht deze gedachte wel te negeren of te onderdrukken door een andere gedachte of de handeling te neutraliseren. De patiënt weet dat de gedachte niet van buitenaf wordt ingebracht, maar resulteert uit de eigen geest.

Wat is een dwanghandeling?

Een dwanghandeling (compulsie) is een in feite volledig zinloze handeling die een patiënt op een bepaalde manier ‘moet’ uitvoeren als reactie op een dwanggedachte. De patiënt is zich evenwel bewust dat de handeling overdreven of onredelijk is. Met de dwanghandelingen wil de patiënt een angstveroorzakende situatie neutraliseren. De samenhang tussen de handeling en de te neutraliseren situatie is echter buitensporig.

Epidemiologie van psychische aandoening

De prevalentie van de obsessief-compulsieve stoornis ligt tussen 1% en 2% in de algemene bevolking. Het uiteindelijke aantal patiënten ligt wellicht hoger daar patiënten vaak geen professionele medische hulp opzoeken. De ziekte heeft een gelijke verdeling tussen beide geslachten. De gemiddelde leeftijd bij aanvang varieert tot slot van twintig tot veertig jaar, maar de ziekte treedt op mogelijk elke leeftijd op.

Oorzaken van obsessief-compulsieve stoornis

Genetisch

OCD is aanwezig bij 5-7% van de familieleden in de eerste graad. Ook bij bepaalde genetische wijzigingen komen ziekten tot stand die OCD met zich meebrengen. Sommige aangeboren afwijkingen gaan namelijk gepaard met OCD zoals bijvoorbeeld het Cantú-syndroom (aandoening met afwijkingen aan hart, haar en gezicht).

Basale ganglia disfunctie

Basale ganglia zijn een groep van kernen in de hersenen die gelegen zijn rond de thalamus. Het reguleren van de beweging, motivatie en beloning gebeurt in de basale ganglia. OCD is geassocieerd met een aantal neurologische aandoeningen waarbij het corpus striatum niet goed werkt (corpus striatum: grote kernmassa in de hersenhemisferen, bestaande uit de ‘nucleus caudatus’ en de ‘nucleus lentiformis’). Enkele voorbeelden van deze neurologische stoornissen zijn de ziekte van Parkinson (neurologische aandoening met bevingen), Sydenham’s chorea (neurologische bewegingsstoornis) en Huntington's chorea. OCD komt tevens voor na een hoofdtrauma. Beeldvormende onderzoeken van de hersenen onthullen afwijkingen in de frontale kwab en basale ganglia. Hyperactiviteit van de orbitofrontale cortex is een consistente bevinding bij beeldvormende onderzoeken van de hersenen bij OCS-patiënten. De orbitofrontale cortex is een onderdeel van de grote hersenen dat verantwoordelijk is voor het nemen van beslissingen en het aansturen van geschikte acties. Daarnaast is de caudate nucleus in de hersenen kleiner dan bij gezonde mensen.

Serotonine

De serotonine-functie is waarschijnlijk abnormaal bij patiënten met een obsessief-compulsieve stoornis. Selectieve serotonine heropnameremmers zijn namelijk effectieve geneesmiddelen.

Conditioning

Dwangmatige handelingen zijn klassiek geconditioneerde vermijdingsreacties. Een behandeling met graduele blootstellingstherapie is bijgevolg mogelijk.

Geassocieerde aandoeningen met OCD

De psychologische aandoening wordt in het bijzonder geassocieerd met en/of secundair aan zowel een depressieve ziekte (een depressie), schizofrenie (aandoening met o.a. waanideeën en hallucinaties) en het syndroom van Gilles de la Tourette (vocale en motorische tics). Ook een posttraumatische stressstoornis (PTSS), een soort angststoornis, komt sneller tot stand in combinatie met een obsessief-compulsieve stoornis. Ziekteangst, een psychische aandoening waarbij patiënten angstig zijn voor het krijgen van een ziekte, is een andere aandoening waaraan patiënten met OCD mogelijk lijden.

Symptomen

Obsessies en dwangmatige handelingen

De obsessies en dwanghandelingen zijn tijdrovend en opdringerig, zodat ze het functioneren aantasten en veel leed veroorzaken. De dwangmatige gedachten zijn vaak onaangename, niet-natuurlijke herhalende gedachten, over dingen die bijvoorbeeld vies of gewelddadig zijn. Dit leidt mogelijk tot een constante behoefte om alles en iedereen te willen controleren om te zien of alles in orde is, alsook of de dingen correct zijn gedaan. Geruststelling neemt de twijfel niet weg die blijft bestaan. Sommige handelingen zijn afgeleid van bijgeloof, zoals acties die een vast aantal keren worden herhaald, met de noodzaak om opnieuw te beginnen als ze worden onderbroken. Zelfs na lange periodes van relatieve normale gedachten en gedragingen, komen de obsessieve gedachten en dwanghandelingen mogelijk terug zonder duidelijke oorzaak. Vaak voorkomende obsessies zijn vervuiling, twijfel en verlies. Deze resulteren in de algemene dwang van handen wassen, controleren en hamsteren. Wanneer patiënten gaan hamsteren, verzamelen en bewaren ze dingen met weinig of geen nut of waarde. Hamsteren op zichzelf levert soms een gevaar op voor de gezondheid zijn naarmate voorwerpen zich opstapelen, doordat ze struikel- of brandgevaar opleveren. Sommige obsessief-compulsieve acties die het gevolg zijn van de dwanggedachten, zoals onbeheersbaar tellen of bidden, zijn niet voor anderen duidelijk. Patiënten met OCS zijn vaak bang dat als ze deze handelingen niet uitvoeren, dit in iets negatief voor henzelf of anderen resulteert.

Symptomen verbergen

Omdat obsessies en dwangmatige handelingen vaak geleidelijk ontstaan, herkennen patiënten vaak niet dat ze lijden aan de psychologische ziekte. Wanneer OCD uiteindelijk symptomen veroorzaakt die het dagelijks leven verstoren, proberen patiënten soms deze obsessies en dwanghandelingen te verbergen voor anderen met hun wilskracht. Patiënten met een obsessief-compulsieve stoornis voelen zich vaak beschaamd over hun obsessieve gedachten of dwanghandelingen. Zij praten niet over hun symptomen, zelfs niet met hun arts.

Andere symptomen

Bij OCD treden soms andere symptomen op die eveneens geassocieerd zijn met mogelijk primaire of gelijktijdig aanwezige aandoeningen zoals:

• angst
• anorexia nervosa: eetstoornis met verstoord lichaamsbeeld
• boulimie: oncontroleerbare vreetbuien en compenserend gedrag
• drugsverslaving of medicatiemisbruik
• een depressie
• een persoonlijkheidsstoornis
• obesitas (ernstig overgewicht)
• overmatig knipperen met de ogen
• trichotillomanie: terugkerende drang om haren uit te trekken

Milde obsessieve persoonlijkheidskenmerken

Milde obsessionele symptomen en dwangmatige handelingen of bijgeloof komen vaak voor bij mensen die niet ziek zijn of een behandeling nodig hebben, vooral in tijden van stress. De mildste graad is bestaat uit obsessionele persoonlijkheidskenmerken zoals overmatig plichtsgetrouw zijn, netheid, punctualiteit en andere attitudes en gedragingen die een sterke neiging naar conformiteit en inflexibiliteit aangeven. Deze mensen zijn perfectionisten die intolerant zijn voor tekortkomingen bij zichzelf en anderen en zijn trots op hun hoge normen. Wanneer dergelijke kenmerken zo duidelijk zijn dat ze andere aspecten van de persoonlijkheid domineren, is de diagnose bij afwezigheid van duidelijke OCS ‘een obsessioneel (anankastische) persoonlijkheid’.

Behandeling

Psychologische behandelingen

Responspreventie
Een gedragstherapie die bijzonder effectief is voor het behandelen van de handelingen is ‘responspreventie’. Artsen instrueren hierbij patiënten om hun handelingen niet uit te voeren. Aanvankelijk is er een toename van de dwanghandelingen, maar met volharding nemen zowel de handelingen als de nood af. Patiënten krijgen het advies om responspreventie te oefenen, terwijl ze terugkeren naar situaties die de handelingen normaal gezien alleen maar verergeren.

Modelleren
Modelleren houdt in dat de therapeut de patiënt laat zien wat nodig is en de patiënt aanmoedigt om dit voorbeeld te volgen. Indien de patiënt bijvoorbeeld herhaald de handen wast, houdt de therapeut bijvoorbeeld een zogezegd besmet object vast en voert hij andere activiteiten uit zonder de handen te wassen. De patiënt wordt vervolgens aangemoedigd om het voorbeeld te volgen.

Stoppen met denken
Het stoppen met denken vermindert de obsessieve dwangmatige handelingen. De patiënt remt de obsessionele gedachten door een plotselinge ‘actie’ uit te voeren bijvoorbeeld een elastische band vastklikken, kikken met de vingers, …

Cognitieve gedragstherapie
Cognitieve gedragstherapie (vorm van psychotherapie) combineert de herhaalde blootstelling aan de prikkelende stimulus en gedachte-stoptechnieken.

Lichamelijke behandeling

Medicatie
Selectieve serotonineheropnameremmers, een subklasse van de groep van antidepressiva, zijn de steunpilaar van de medicamenteuze behandeling. Drie maanden behandeling met hoge doses zijn soms nodig voor een positieve respons.

Psychochirurgie
Psychochirurgie beveelt een arts soms aan bij patiënten met chronische en ernstige OCS waarbij andere behandelingen niet effectief waren. De ontwikkeling van stereotactische technieken heeft geleid tot de vervanging van de eerdere, ruwe leukotomieën (lobotomie: doorsnijding van verbinding tussen de voorste hersenkwab en de overige hersencentra). Artsen gebruiken namelijk nu nauwkeurigere chirurgische ingrepen zoals een subcaudate tractotomie en een cingulotomie. Hierbij gebruikt de arts kleine yttrium radioactieve implantaten. Deze leiden tot letsels in bepaalde hersengebieden van de frontale kwab. Psychochirurgie is enkel mogelijk in een enkele gespecialiseerde centra.

Prognose

Twee op de drie patiënten verbetert binnen een jaar dankzij de gecombineerde behandelingen. Bij de rest van de patiënten heeft de ziekte een fluctuerend of aanhoudend verloop. De prognose is slechter wanneer de persoonlijkheid anankastisch is en de OCD primair en ernstig is.

Complicaties van OCD

Resistent tegen behandeling

Wanneer de OCD ernstig en primair is, houdt de ziekte vele jaren aan en is deze vaak resistent tegen een behandeling. Obsessionele symptomen treden echter vaak op bij andere stoornissen, met name depressieve stoornissen en schizofrenie. Wanneer de primaire aandoening een succesvolle behandeling kent, verdwijnen de klachten van de obsessief-compulsieve stoornis eveneens.

Depressie

Sommige patiënten met een obsessief-compulsieve stoornis ontwikkelen ook een depressie (gevoelens van extreme droefheid die lang duren). Patiënten met OCS en een ernstige depressie hebben soms suïcidale gevoelens hebben. Het is dan ook van belang dat patiënten met deze klachten onmiddellijk de arts moeten raadplegen.

Kwaliteit van het leven

OCD heeft een grote invloed op de kwaliteit van leven: een relatie, een opleiding, een carrière, en andere dagelijkse activiteiten en handelingen komen mogelijk in het gedrang. Dit kent sociale, financiële en andere negatieve gevolgen voor de patiënt en diens omgeving. Daarom is het erg belangrijk om hulp te zoeken. Met de juiste diagnose en behandeling is een patiënt namelijk wel in staat om de ziekte onder controle te houden en de levenskwaliteit te verbeteren.

Lees verder

• Cognitieve gedragstherapie (CGT): Vorm van psychotherapie