Dementie: Oorzaken, risicofactoren, symptomen en tips

Ongeveer vijf tot vijftien procent van alle 65-plussers lijdt aan een vorm van dementie. Dementie duidt op een achteruitgang van de mentale functie die ernstig genoeg is om het dagelijks leven te verstoren. Dementie is geen specifieke ziekte, maar het is een groep symptomen die het denken, het geheugen, het redeneren, de persoonlijkheid, de gemoedstoestand en/of het gedrag aantast. Deze aandoening kent tal van oorzaken, zoals het afsterven van hersencellen, een infectie of problemen met de bloedvaten. Sommige oorzaken zijn te behandelen waardoor dementie omkeerbaar is, zoals een infectie of een tekort aan vitamine B12. In andere gevallen zet de arts medicijnen in om de symptomen te verbeteren en de progressie van de ziekte te vertragen, maar is de ziekte zelf niet te genezen en dus ook niet omkeerbaar. De vooruitzichten zijn afhankelijk van de oorzaak. Enkele tips helpen tot slot om het risico op dementie te verkleinen.

• Oorzaken van dementie
• Cerebrovasculaire aandoeningen
• Gifstoffen en metabole aandoeningen
• Infecties
• Neurodegeneratieve aandoeningen
• Traumatische letsels
• Andere oorzaken
• Risicofactoren voor het ontwikkelen van dementie
• Erfelijkheid
• Leeftijd
• Medicijnen
• Onderliggende ziekten
• Symptomen
• Beweging
• Dagelijkse activiteiten
• Gedrag
• Geheugen
• Taal / Spraak
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van patiënten die dementeren
• Tips voor omgang met patiënten met dementie
• Prognose van dementerende patiënten
• Risico op dementie verlagen

Oorzaken van dementie

Dementie ontstaat wanneer de hersengebieden die betrokken zijn bij het leren, het geheugen, de besluitvorming en de taal worden aangetast door verschillende infecties of ziekten.

Cerebrovasculaire aandoeningen

Ook cerebrovasculaire oorzaken leiden mogelijk tot dementie (vasculaire dementie) zoals (een combinatie van):

• cerebrovasculaire schade door een bloeding, een misvorming of een verstopping
• een beroerte (multi-infarctdementie door meerdere beroertes in de hersenen)
• een hartaandoening
• verharding van de bloedvaten die de hersenen voeden (atherosclerose)

Hierbij worden gelokaliseerde hersengebieden vernietigd door een gebrek aan bloedtoevoer (zuurstof).

Gifstoffen en metabole aandoeningen

Dementie resulteert soms uit een chemische onbalans in het lichaam die het gevolg is van een toxine (gifstof) (zoals bijvoorbeeld medicijnen), ondervoeding, een tekort aan vitamine B12 of metabole stoornissen. Deze vorm van dementie omvat leukodystrofie en het Wernicke-Korsakoff-syndroom.

Infecties

Infecties veroorzaken ook dementie. Virussen, bacteriën en parasieten vernietigen mogelijk hersencellen waardoor dementie tot stand komt. Dit gebeurt meestal in de latere stadia van ernstige infecties. Veel voorkomende soorten dementie veroorzaakt door een infectie zijn onder meer de ziekte van Creutzfeldt-Jakob en andere prionziekten en dementie geassocieerd met hiv / aids.

Neurodegeneratieve aandoeningen

Neurodegeneratieve aandoeningen zijn de belangrijkste oorzaak van dementie. De hersencellen (neuronen) sterven af waardoor na verloop van tijd een permanente en progressieve afname van de mentale en fysieke functie ontstaat. Soorten dementie die het gevolg zijn van neurodegeneratie zijn onder meer:

• de ziekte van Alzheimer: De ziekte van Alzheimer is verantwoordelijk voor 50 tot 70 procent van alle dementerende patiënten.
• de ziekte van Parkinson (neurologische aandoening met bevingen)
• frontotemporale dementie
• lewy-body dementie
• ziekte van Huntington

Traumatische letsels

Een traumatisch hersenletsel en een hersenschudding zijn een andere oorzaak van dementie.

Andere oorzaken

Andere oorzaken van dementie zijn:

• bepaalde soorten hydrocefalie (waterhoofd: een opeenhoping van vocht in de hersenen) die mogelijk resulteert uit ontwikkelingsstoornissen, infecties, een letsel of hersentumoren
• een depressie
• langdurig alcoholmisbruik
• langdurig drugsmisbruik
• verworven immunodeficiëntiesyndroom

Risicofactoren voor het ontwikkelen van dementie

Erfelijkheid

Erfelijke varianten van dementie omvatten:

• cerebrotendineuze xanthomatosis
• de ziekte van Alexander
• de ziekte van Alzheimer bij jongeren
• de ziekte van Canavan
• de ziekte van Huntington
• de ziekte van Krabbe
• de ziekte van Niemann-Pick type C
• de ziekte van Pelizaeus-Merzbacher
• dentatorubrale-pallidoluysische atrofie
• epilepsie
• fatale familiale slapeloosheid
• frontotemporale dementie
• glutaarzuur aciduria type 1
• het fragiel X-geassocieerd tremor / ataxia-syndroom
• het Sanfilippo-syndroom type B (stapelingsziekte met ernstige symptomen)
• Maple syrup urine disease (stofwisselingsaandoening)
• neuroacanthocytose
• neuronale ceroide lipofuscinose
• spinocerebellaire ataxie type 2
• ureumcyclusstoornissen

Leeftijd

Hoewel zeldzame soorten dementie genetisch zijn, zijn de meeste soorten dementie, waaronder de ziekte van Alzheimer, niet erfelijk. De leeftijd is een veel sterkere bepalende factor voor de ziekte van Alzheimer en de meeste vormen van dementie. Een patiënt van 65 jaar of ouder heeft het grootste risico op dementie.

Medicijnen

Anticholinergica, een veel voorkomende klasse medicijnen, zijn een mogelijke risicofactor voor het ontwikkelen van dementie. Anticholinergica werken door de neurotransmitter acetylcholine te blokkeren, wat helpt bij het reguleren van verschillende orgaansystemen. In de hersenen helpt deze neurotransmitter om nieuwe herinneringen te vormen en deze later op te halen. Het helpt ook om de spieren te doen ontspannen. Vaak is het mogelijk om de symptomen van andere aandoeningen zoals incontinentie, astma (chronische ontsteking van luchtwegen in de longen) of epileptische aanvallen te verminderen door het blokkeren van acetylcholine. Bij de ziekte van Alzheimer, de meest voorkomende vorm van dementie, zijn de neuronen in de hersenen die acetylcholine produceren onevenredig beschadigd vergeleken met de neuronen die andere soorten neurotransmitters produceren.

Onderliggende ziekten

Onderliggende (soms erfelijke) gezondheidsproblemen verhogen de kans op dementie. Ze omvatten een hoge bloeddruk (chronische hoge bloeddruk), diabetes mellitus (suikerziekte), hartaandoeningen en een beroerte. Een hoofdletsel en een hersentumor zijn eveneens in verband gebracht met dementie.

Symptomen

De symptomen van patiënten met dementie zijn afhankelijk van welk hersenengebied is beschadigd. Beschadigde hersencellen kunnen niet normaal communiceren met andere hersencellen, waardoor het denken, het gedrag, de gevoelens, het geheugen en/of de beweging mogelijk getroffen zijn. Meestal verschijnen de symptomen geleidelijk en verergeren ze na verloop van tijd waardoor het functioneren van de patiënt wordt aangetast. Prionziekten kennen echter wel een snel progressief verloop.

Beweging

Bewegingsproblemen zijn mogelijk aanwezig bij patiënten die dementeren:

• balans- en evenwichtsproblemen
• een verminderde motoriek
• tremoren (bevingen)

Dagelijkse activiteiten

Ook in het dagelijks leven vormt dementie een uitdaging:

• dagelijkse complexe taken, zoals de tanden poetsen, een kopje koffie zetten, een tv-afstandsbediening bedienen, koken en rekeningen betalen moeilijk of niet meer kunnen uitvoeren
• meer hulp nodig bij dagelijkse activiteiten - verzorging, toiletbezoek, baden, eten - is nodig
• problemen met eten en slikken
• slaapproblemen
• veranderingen in de eetlust

Gedrag

Gedragswijzigingen komen ook voor bij dementerende patiënten:

• angst, agressie, frustratie, verwardheid, agitatie (rusteloosheid), prikkelbaarheid, achterdocht, verdriet en/of neerslachtigheid nemen toe
• een gebrek aan gevoel, emotie, interesse of bezorgdheid (apathie)
• een persoonlijkheidsverandering
• een psychose (verlies van realiteit met wanen en hallucinaties)
• een verlies van remming en impulsiviteit
• een verlies van uitvoerende functies (zoals het vermogen om zich te organiseren en vooruit te plannen)
• gaan zwerven
• geen beslissingen meer kunnen nemen
• hallucinaties (het zien van mensen of objecten die er niet zijn) kunnen zich ontwikkelen
• sociale isolatie
• wanen

Wanneer patiënten met dementie in omstandigheden worden geplaatst die buiten hun mogelijkheden liggen, ontstaat soms een plotselinge verandering van gedrag waardoor ze gaan huilen of boos worden (catastrofale reactie).

Geheugen

Geheugenverlies is één van de mogelijke kenmerken bij dementie. Dit uit zich bijvoorbeeld in volgende symptomen en problemen:

• bekende voorwerpen of mensen niet meer (her)kennen
• de datum of tijd niet kennen
• geen problemen meer kunnen oplossen
• niet meer rationeel kunnen denken
• niks meer kunnen onthouden
• opmerkingen of vragen over een zeer korte periode herhalen
• recente gebeurtenissen of informatie vergeten
• veelgebruikte voorwerpen misplaatsen of alledaagse voorwerpen of vreemde plaatsen leggen (zoals een hoed in de magnetron steken)

Misverstand over geheugenverlies
Een veel voorkomend misverstand over geheugenverlies is dat mensen denken dat als dit bij ouderen optreedt, dit altijd betekent dat een patiënt lijdt aan dementie. Er zijn veel oorzaken van geheugenverlies. Geheugenverlies alleen bevestigt niet noodzakelijk een diagnose van dementie. Enig geheugenverlies is normaal naarmate een persoon veroudert (sommige neuronen in de hersenen sterven op natuurlijke wijze af bij de veroudering). Dit type geheugenverlies leidt echter niet tot ernstige beperkingen.

Taal / Spraak

Dementerende patiënten hebben moeite met het begrijpen of gebruiken van taal. Volgende spraak- en taalproblemen komen mogelijk tot stand:

• afasie: problemen met de taalfunctie
• agnosie: het onvermogen andere onvermogen om taal of namen te herkennen
• apraxie: het onvermogen om de spraakspieren te bewegen (lippen, tong en kaak

Diagnose en onderzoeken

De arts bevraagt de patiënt over de start van de geheugenproblemen en ook hoe snel ze verergerd zijn. Daarnaast heeft de arts informatie nodig over de medische geschiedenis van de patiënt en de familiegeschiedenis van dementie en andere geheugenproblemen. Mogelijk moeten familieleden deze vragen beantwoorden, omdat een patiënt met dementie dit zelf niet altijd beseft. De arts test vervolgens het geheugen en de aandacht van de patiënt. Een veel gebruikte screeningstool voor dementie is het Mini Mental State Exam (MMSE). Dit bestaat uit diverse vragen die de patiënt moet beantwoorden, zoals welke dag en jaar het is alsook om terug te tellen vanaf 100 via stappen van 7 (100, 93, 86, enzovoort). Als de patiënt deze vragen correct beantwoordt, is dementie minder waarschijnlijk aanwezig. Verder zet de arts mogelijk een bloedonderzoek in (bijvoorbeeld om een infectie op te sporen. Beeldvormende onderzoeken van de hersenen zijn ook nuttig: een MRI-scan en een PET-scan en/of een CT-scan. Een ruggenprik (lumbale punctie) is tot slot zelden nodig, maar soms wil de arts de vloeistofdruk rond de hersenen kennen en ook is hij hiermee in staat om bepaalde infecties uit te sluiten.

Behandeling van patiënten die dementeren

Onderliggend probleem verhelpen
Soms is de oorzaak van dementie om te keren, zoals door het behandelen van behandelbare oorzaken (zoals een vitamine B12-tekort of een te traag werkende schildklier). Verder moeten patiënten een depressie behandelen en alcohol vermijden, hetgeen waarschijnlijk ook de dementie omkeert. Patiënten met vasculaire dementie ervaren minder snel een mentale achteruitgang als ze de bloeddruk onder controle houden, stoppen met roken, de slechte cholesterol verlagen, regelmatig sporten en een gezond gewicht behouden.

Medicatie
Bij sommige patiënten zijn medicijnen inzetbaar voor het verbeteren van de gedragssymptomen en het vertragen van de mentale achteruitgang. Veel patiënten verbeteren echter helemaal niet met medicatie of anders is maar een milde verbetering merkbaar.

Tips voor omgang met patiënten met dementie

De omgeving zorgt het best voor een vertrouwde omgeving en vaste routines voor een patiënt met dementie, want te veel verandering leidt tot verwardheid en onrust. Heldere, actieve omgevingen trekken de aandacht van de patiënt. Verder moeten mensen ook zorgen voor veilige omgevingen zodat de patiënt niet gewond kan raken of verdwaalt als hij wegloopt. Lichaamsbeweging is nuttig om het evenwicht en de algemene goede gezondheid te verbeteren. Verder zijn sommige patiënten ook gebaat met passende therapieën, zoals muziektherapie, kunsttherapie en ergotherapie. Deze stimuleren patiënten op een positieve manier en verbeteren tevens de spierfunctie.

Prognose van dementerende patiënten

In de meeste gevallen verergert dementie en is dit niet te genezen (anno oktober 2020). Een patiënt met dementie kan maanden, jaren of decennia leven, afhankelijk van de oorzaak van de dementie en of ook de patiënt lijdt aan andere aandoeningen. Is dementie het gevolg van een behandelbare aandoening, zoals een infectie, een metabole stoornis of een depressie, dan is dementie meestal na de behandeling omkeerbaar.

Risico op dementie verlagen

Hoewel het niet mogelijk is om dementie te voorkomen anno oktober 2020, zijn er stappen om de kans op het ontwikkelen van dementie te verkleinen.

Bewegen
Een sedentaire levensstijl (te weinig beweging) is niet aanbevolen, zeker niet voor patiënten met dementie. Lichamelijke activiteit versterkt het hart en verhoogt de bloedcirculatie. Bewegen is goed voor het humeur en de algemene gezondheid. Patiënten die niet erg actief zijn, beginnen best langzaam met bewegen en verhogen de hoeveelheid bewegingstijd geleidelijk.

Geest stimuleren
Het regelmatig uitdagen van de geest verkleint het risico op de ziekte van Alzheimer omdat de hersencellen dan sterker worden. Bovendien blijven patiënten zo ook sociaal actief. Enkele leuke suggesties voor het verbeteren van de hersengezondheid zijn:

• bellen of afspreken met familie of vrienden
• een andere taal leren
• een instrument bespelen
• kaartspellen of bordspellen spelen
• koken
• puzzels, zoals kruiswoordraadsels of sudoku
• regelmatig lezen
• vrijwilligerswerk uitvoeren (bijvoorbeeld op een school of in een sociaal centrum)

Gezond en gevarieerd eten
Een gezonde, gevarieerde voeding halveert het risico op dementie omdat op deze manier de cognitieve achteruitgang wordt verminderd. Om de hersengezondheid te bevorderen, zijn volgende voedingsmiddelen aanbevolen:

• bessen, vooral bosbessen
• bonen, voor vezels en eiwitten
• graankorrels (bruine rijst, havermout, volkoren brood en pasta)
• groene, bladgroenten zoals boerenkool, spinazie en broccoli en ook andere groenten
• kip
• noten, voor gezonde vetten, vezels en antioxidanten
• olijfolie
• vis

Sommige voedingsmiddelen moeten patiënten beperken of vermijden met name:

• boter of margarine
• fastfood
• gefrituurd voedsel
• kaas
• rood vlees
• snoep
• suiker

Verder moeten mensen ook alcohol beperken.

Hoofd beschermen
Een hoofdletsel, vooral een herhaalde hersenschudding, gaat gepaard met een verhoogd risico op dementie. Door het hoofd te beschermen, verkleint het risico op dementie. Dit is mogelijk door:

• een helm te dragen tijdens het sporten
• een veiligheidsgordel te dragen
• sporten en situaties te vermijden die mogelijk herhaaldelijk letsel aan het hoofd veroorzaken
• valongelukken te voorkomen

Niet roken
Roken verhoogt het risico op hartaandoeningen, kanker, een slechtere bloedsomloop, hersenschade en andere ziekten. Een verminderde circulatie naar de bloedvaten in de hersenen maakt de kans op de ziekte van Alzheimer of dementie groter. Het is bijgevolg belangrijk om te stoppen met roken.

Veilige geslachtsgemeenschap uitoefenen
Sommige infectiegerelateerde oorzaken van dementie zijn te wijten aan risicovol seksueel gedrag en dit moeten mensen zien te vermijden.

Lees verder

• Vasculaire dementie: Problemen met denken, praten en plannen
• Frontotemporale dementie: Progressieve hersenaandoening
• Geheugenverlies: Oorzaken van verlies van geheugenfunctie
• Ziekte van Alzheimer: Vorm van dementie (geheugenverlies)
• Lewy-body-dementie: Problemen met denken, slaap en humeur