Dementie: Oorzaken, risicofactoren, symptomen en tips

Ongeveer vijf tot vijftien procent van alle 65-plussers lijdt aan een vorm van dementie. Dementie verwijst naar een ernstige achteruitgang van de mentale functies die het dagelijks leven aanzienlijk kan verstoren. Het is geen specifieke ziekte, maar een verzamelnaam voor een groep symptomen die het denken, geheugen, redeneren, persoonlijkheid, gemoedstoestand en/of gedrag beïnvloeden. De oorzaken van dementie zijn divers, waaronder het afsterven van hersencellen, infecties en problemen met de bloedvaten. Sommige oorzaken, zoals infecties of een tekort aan vitamine B12, zijn behandelbaar en kunnen dementie omkeerbaar maken. In andere gevallen wordt medicatie gebruikt om de symptomen te verlichten en de progressie van de ziekte te vertragen, maar een volledige genezing is niet mogelijk. De vooruitzichten hangen af van de onderliggende oorzaak. Enkele tips kunnen helpen om het risico op dementie te verkleinen.

• Oorzaken van dementie
• Cerebrovasculaire aandoeningen
• Giftige stoffen en metabole aandoeningen
• Infecties
• Neurodegeneratieve aandoeningen
• Traumatische letsels
• Andere oorzaken
• Risicofactoren voor het ontwikkelen van dementie
• Erfelijkheid
• Leeftijd
• Medicijnen
• Onderliggende ziekten
• Symptomen
• Beweging
• Dagelijkse activiteiten
• Gedrag
• Geheugen
• Taal / Spraak
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van patiënten met dementie
• Tips voor omgang met patiënten met dementie
• Prognose van patiënten met dementie
• Risico op dementie verlagen

Oorzaken van dementie

Dementie ontstaat wanneer de hersengebieden die betrokken zijn bij leren, geheugen, besluitvorming en taal worden aangetast door diverse infecties of ziekten.

Cerebrovasculaire aandoeningen

Cerebrovasculaire aandoeningen kunnen leiden tot dementie, ook wel vasculaire dementie genoemd, door onder andere:

• cerebrovasculaire schade door een bloeding, misvorming of verstopping
• beroerte (multi-infarctdementie door meerdere beroertes in de hersenen)
• een hartaandoening
• verharding van de bloedvaten die de hersenen voeden (atherosclerose)

Deze aandoeningen kunnen leiden tot het vernietigen van hersengebieden door een gebrek aan bloedtoevoer (zuurstof).

Giftige stoffen en metabole aandoeningen

Dementie kan soms ontstaan door een chemische onbalans in het lichaam veroorzaakt door toxines (gifstoffen), medicijnen, ondervoeding, een tekort aan vitamine B12 of metabole stoornissen. Dit type dementie omvat aandoeningen zoals leukodystrofie en het Wernicke-Korsakoff-syndroom.

Infecties

Infecties kunnen ook dementie veroorzaken. Virussen, bacteriën en parasieten kunnen hersencellen vernietigen, wat leidt tot dementie. Dit komt vaak voor in de latere stadia van ernstige infecties. Voorbeelden van infectie-geassocieerde dementie zijn de ziekte van Creutzfeldt-Jakob en andere prionziekten, evenals dementie gerelateerd aan HIV/AIDS.

Neurodegeneratieve aandoeningen

Neurodegeneratieve aandoeningen zijn de belangrijkste oorzaak van dementie. Deze aandoeningen leiden tot een progressieve afname van zowel mentale als fysieke functies door het afsterven van neuronen. Voorbeelden van neurodegeneratieve dementieën zijn:

• de ziekte van Alzheimer: Verantwoordelijk voor 50 tot 70 procent van alle dementiepatiënten.
• de ziekte van Parkinson (met bevingen)
• frontotemporale dementie
• lewy-body dementie
• ziekte van Huntington

Traumatische letsels

Traumatisch hersenletsel en een hersenschudding kunnen ook leiden tot dementie.

Andere oorzaken

Andere oorzaken van dementie zijn onder meer:

• Bepaalde soorten hydrocefalie (waterhoofd): Een ophoping van vocht in de hersenen die kan voortkomen uit ontwikkelingsstoornissen, infecties, letsels of hersentumoren.
• Depressie
• Langdurig alcoholmisbruik
• Langdurig drugsmisbruik
• Verworven immunodeficiëntiesyndroom

Risicofactoren voor het ontwikkelen van dementie

Erfelijkheid

Erfelijke varianten van dementie omvatten:

• cerebrotendineuze xanthomatosis
• de ziekte van Alexander
• de ziekte van Alzheimer bij jongeren
• de ziekte van Canavan
• de ziekte van Huntington
• de ziekte van Krabbe
• de ziekte van Niemann-Pick type C
• de ziekte van Pelizaeus-Merzbacher
• dentatorubrale-pallidoluysische atrofie
• epilepsie
• fatale familiale slapeloosheid
• frontotemporale dementie
• glutaarzuuracidurie type 1
• het fragiele X-geassocieerde tremor/ataxiasyndroom
• het Sanfilippo-syndroom type B (stapelingsziekte met ernstige symptomen)
• Maple syrup urine disease (stofwisselingsaandoening)
• neuroacanthocytose
• neuronale ceroïde lipofuscinose
• spinocerebellaire ataxie type 2
• ureumcyclusstoornissen

Leeftijd

Hoewel sommige vormen van dementie erfelijk kunnen zijn, zoals bij zeldzame genetische aandoeningen, is de leeftijd een veel sterkere risicofactor voor dementie. De meeste vormen van dementie, waaronder de ziekte van Alzheimer, komen vaker voor bij oudere volwassenen, met een verhoogd risico voor mensen van 65 jaar en ouder.

Medicijnen

Anticholinergica, een klasse van veel voorkomende medicijnen, kunnen een risicofactor zijn voor het ontwikkelen van dementie. Anticholinergica blokkeren de neurotransmitter acetylcholine, die essentieel is voor het vormen en ophalen van herinneringen en het ontspannen van spieren. Bij de ziekte van Alzheimer zijn de neuronen die acetylcholine produceren vaak onevenredig beschadigd, wat de cognitieve functies beïnvloedt.

Onderliggende ziekten

Onderliggende gezondheidsproblemen, soms erfelijk, kunnen het risico op dementie verhogen. Deze omvatten:

• hoge bloeddruk (chronische hoge bloeddruk)
• diabetes mellitus (suikerziekte)
• hartaandoeningen
• beroerte
• hoofdletsel
• hersentumor

Symptomen

De symptomen van dementie variëren afhankelijk van het aangetaste hersengebied. Beschadigde hersencellen kunnen niet normaal communiceren, wat leidt tot problemen met denken, gedrag, gevoelens, geheugen en/of beweging. De symptomen verschijnen vaak geleidelijk en verergeren na verloop van tijd, wat de functionele capaciteit van de patiënt beïnvloedt. Prionziekten, zoals de ziekte van Creutzfeldt-Jakob, kunnen echter snel progressief zijn.

Beweging

Bewegingsproblemen die kunnen optreden bij dementie zijn onder andere:

• balans- en evenwichtsproblemen
• verminderde motoriek
• tremoren (bevingen)

Dagelijkse activiteiten

Dementie kan het dagelijks leven aanzienlijk beïnvloeden, met uitdagingen zoals:

• Moeite met complexe dagelijkse taken, zoals tanden poetsen, koffie zetten, tv bedienen, koken en rekeningen betalen.
• Verhoogde behoefte aan hulp bij dagelijkse activiteiten zoals verzorging, toiletbezoek, baden en eten.
• Problemen met eten en slikken.
• slaapproblemen.
• Veranderingen in eetlust.

Gedrag

Gedragsveranderingen komen veel voor bij dementerende patiënten en kunnen omvatten:

• angst, agressie, frustratie, verwardheid, agitatie (rusteloosheid), prikkelbaarheid, achterdocht, verdriet en/of neerslachtigheid.
• Gebrek aan gevoel, emotie, interesse of bezorgdheid (apathie).
• persoonlijkheidsverandering.
• psychose (verlies van realiteit met wanen en hallucinaties).
• Verlies van remming en impulsiviteit.
• Verlies van uitvoerende functies (zoals het vermogen om zich te organiseren en vooruit te plannen).
• Zwerven.
• Onvermogen om beslissingen te nemen.
• hallucinaties (het zien van niet-bestaande mensen of objecten).
• Sociale isolatie.
• Wanen.

Bij dementerende patiënten kunnen situaties die hun mogelijkheden te boven gaan, soms leiden tot plotselinge gedragsveranderingen, zoals huilen of boosheid (catastrofale reactie).

Geheugen

Geheugenverlies is een veelvoorkomend symptoom bij dementie. Dit kan zich uiten in verschillende problemen en symptomen, zoals:

• Het niet (her)kennen van bekende voorwerpen of mensen
• Verlies van besef van datum en tijd
• Moeite met het oplossen van problemen
• Onvermogen om rationeel te denken
• Onvermogen om informatie te onthouden
• Herhaaldelijk stellen van dezelfde vragen of opmerkingen binnen een korte tijd
• Vergeten van recente gebeurtenissen of informatie
• Het verkeerd plaatsen van veelgebruikte voorwerpen of het leggen van alledaagse voorwerpen op vreemde plekken (bijvoorbeeld een hoed in de magnetron steken)

Misverstand over geheugenverlies
Een veelvoorkomend misverstand is dat geheugenverlies bij ouderen altijd duidt op dementie. Er zijn echter veel oorzaken van geheugenverlies. Geheugenverlies alleen betekent niet noodzakelijk dat iemand aan dementie lijdt. Een zekere mate van geheugenverlies is normaal met ouder worden, waarbij sommige neuronen in de hersenen op natuurlijke wijze afsterven. Dit type geheugenverlies leidt doorgaans niet tot ernstige beperkingen.

Taal / Spraak

Mensen met dementie kunnen problemen ondervinden met taal en spraak. Veelvoorkomende spraak- en taalproblemen zijn onder andere:

• Afasie: Problemen met de taalfunctie
• Agnosie: Onvermogen om taal of namen te herkennen
• Apraxie: Onvermogen om de spraakspieren te bewegen (lippen, tong en kaak)

Diagnose en onderzoeken

Bij het diagnosticeren van dementie stelt de arts vragen over het begin en de progressie van de geheugenproblemen. Ook is informatie over de medische geschiedenis van de patiënt en familiegeschiedenis van dementie en andere geheugenproblemen van belang. Soms moeten familieleden deze vragen beantwoorden, aangezien een patiënt met dementie zich mogelijk niet volledig bewust is van zijn of haar toestand. De arts test vervolgens het geheugen en de aandacht van de patiënt. Een veelgebruikte screeningstest is het Mini Mental State Exam (MMSE), dat uit verschillende vragen bestaat, zoals de datum en het jaar benoemen en terugtellen vanaf 100 in stappen van 7 (100, 93, 86, enzovoort). Als de patiënt deze vragen correct beantwoordt, is de kans op dementie kleiner. Daarnaast kan de arts bloedonderzoek laten uitvoeren (bijvoorbeeld om een infectie op te sporen). Beeldvormende onderzoeken van de hersenen zijn ook nuttig. Dit omvat een MRI-scan, een PET-scan en/of een CT-scan. Een ruggenprik (lumbale punctie) wordt zelden uitgevoerd, maar kan nuttig zijn om de druk van de hersenvocht en om bepaalde infecties uit te sluiten.

Behandeling van patiënten met dementie

Onderliggend probleem verhelpen
In sommige gevallen kan de oorzaak van dementie behandeld worden, zoals bij een tekort aan vitamine B12 of een trage schildklier. Ook het behandelen van een depressie en het vermijden van alcohol kan de symptomen van dementie mogelijk verbeteren. Patiënten met vasculaire dementie kunnen de mentale achteruitgang vertragen door hun bloeddruk onder controle te houden, te stoppen met roken, slechte cholesterol te verlagen, regelmatig te sporten en een gezond gewicht te behouden.

Medicatie
Voor sommige patiënten kunnen medicijnen nuttig zijn om gedragssymptomen te verbeteren en de mentale achteruitgang te vertragen. Het effect van medicatie verschilt echter per persoon; bij veel patiënten zijn de verbeteringen minimaal of niet merkbaar.

Tips voor omgang met patiënten met dementie

Een stabiele en vertrouwde omgeving is essentieel voor patiënten met dementie. Te veel veranderingen kunnen leiden tot verwarring en onrust. Zorg voor een duidelijke, gestructureerde omgeving die de aandacht van de patiënt vasthoudt. Het is belangrijk om een veilige omgeving te creëren om te voorkomen dat de patiënt zichzelf verwondt of verdwaalt. Lichaamsbeweging is belangrijk voor het verbeteren van evenwicht en algemene gezondheid. Bovendien kunnen passende therapieën, zoals muziektherapie, kunsttherapie en ergotherapie, nuttig zijn. Deze therapieën stimuleren de patiënt op een positieve manier en bevorderen tevens de spierfunctie.

Prognose van patiënten met dementie

In de meeste gevallen verergert dementie geleidelijk en is deze niet te genezen (anno augustus 2024). De levensduur van een patiënt met dementie kan variëren van maanden tot jaren, afhankelijk van de oorzaak van de dementie en eventuele andere aandoeningen die de patiënt heeft. Indien dementie het gevolg is van een behandelbare aandoening, zoals een infectie, metabole stoornis of depressie, kan de dementie doorgaans na behandeling omkeerbaar zijn.

Risico op dementie verlagen

Hoewel dementie niet volledig te voorkomen is (anno augustus 2024), zijn er verschillende stappen die je kunt nemen om het risico op het ontwikkelen van dementie te verkleinen.

Bewegen
Een sedentaire levensstijl (te weinig beweging) wordt afgeraden, vooral voor mensen met dementie. Lichamelijke activiteit versterkt het hart, verhoogt de bloedcirculatie en is goed voor de algehele gezondheid en stemming. Voor patiënten die niet veel actief zijn, is het raadzaam om langzaam te beginnen met bewegen en de duur van de activiteit geleidelijk te verhogen.

Geest stimuleren
Het regelmatig uitdagen van de geest kan het risico op de ziekte van Alzheimer verminderen door de hersencellen te versterken en sociaal actief te blijven. Enkele leuke en stimulerende activiteiten zijn:

• Bellen of afspreken met familie of vrienden
• Een nieuwe taal leren
• Een muziekinstrument bespelen
• Kaart- of bordspellen spelen
• Koken
• Puzzels maken, zoals kruiswoordraadsels of sudoku
• Regelmatig lezen
• Vrijwilligerswerk doen (bijvoorbeeld op een school of in een sociaal centrum)

Gezond en gevarieerd eten
Een gezonde, gevarieerde voeding kan helpen om het risico op dementie te halveren door cognitieve achteruitgang te verminderen. De volgende voedingsmiddelen zijn bijzonder goed voor de hersengezondheid:

• Bessen, vooral bosbessen
• Bonen, voor vezels en eiwitten
• Graankorrels zoals bruine rijst, havermout, volkoren brood en pasta
• Groene bladgroenten zoals boerenkool, spinazie en broccoli, evenals andere groenten
• Kip
• Noten, voor gezonde vetten, vezels en antioxidanten
• Olijfolie
• Vis

Sommige voedingsmiddelen moeten worden beperkt of vermeden, zoals:

• Boter of margarine
• Fastfood
• Gefrituurd voedsel
• Kaas
• Rood vlees
• Snoep
• Suiker

Daarnaast is het belangrijk om alcohol te beperken.

Hoofdbeschermen
Herhaald hoofdletsel, zoals herhaalde hersenschuddingen, kan het risico op dementie verhogen. Het dragen van een helm tijdens sporten en andere voorzorgsmaatregelen kan helpen om hoofdletsel te voorkomen. Dit omvat:

• Het dragen van een helm tijdens het sporten
• Het dragen van een veiligheidsgordel
• Het vermijden van sporten en situaties die herhaaldelijk hoofdletsel kunnen veroorzaken
• Het voorkomen van valongelukken

Niet Roken
Roken verhoogt het risico op hartziekten, kanker, een slechtere bloedsomloop, hersenschade en andere aandoeningen. Verminderde circulatie naar de hersenen verhoogt het risico op Alzheimer en dementie. Het is daarom cruciaal om te stoppen met roken.

Veilige seksuele gezondheid
Sommige infectiegerelateerde oorzaken van dementie zijn te wijten aan risicovol seksueel gedrag. Het vermijden van risicovolle seksuele praktijken kan helpen om dergelijke oorzaken te voorkomen.

Lees verder

• Vasculaire dementie: Problemen met denken, praten en plannen
• Frontotemporale dementie: Progressieve hersenaandoening
• Geheugenverlies: Oorzaken van verlies van geheugenfunctie
• Ziekte van Alzheimer: Vorm van dementie (geheugenverlies)
• Lewy-body-dementie: Problemen met denken, slaap en humeur