Ziekte van Niemann-Pick: Progressieve stofwisselingsziekte

De ziekte van Niemann-Pick is een erfelijke stofwisselingsziekte waarbij vetstoffen (lipiden) zich opstapelen in de cellen van de milt, lever en hersenen. Door deze lysosomale stapelingsziekte ontstaan diverse symptomen, waarvan de ernst varieert afhankelijk van het type aandoening. Veel voorkomende kenmerken zijn een vergroting van de lever en milt, een groeiachterstand en een snel progressieve neurologische achteruitgang. De meeste patiënten overlijden vroegtijdig aan deze neurodegeneratieve ziekte, hoewel de levensverwachting afhankelijk is van het specifieke type. De ziekte is genoemd naar Albert Niemann, een Duitse kinderarts (1880–1921).

• Synoniemen ziekte van Niemann-Pick
• Oorzaken
• Typen en symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van de ziekte van Niemann-Pick
• Prognose van de stofwisselingsziekte
• Complicaties bij de ziekte van Niemann-Pick
• Preventie van complicaties

Synoniemen ziekte van Niemann-Pick

Andere benamingen voor de ziekte van Niemann-Pick (NPD) zijn:

• (zure) sfingomyelinase-deficiëntie (type A en B)
• lipide-histiocytose
• neuronale cholesterol-lipidose
• neuronale lipidose
• sfingomyeline/cholesterol-lipidose
• sfingomyeline-lipidose
• sfingomyelinase-deficiëntie

Oorzaken

Genmutatie

De ziekte van Niemann-Pick is een erfelijke lysosomale stapelingsziekte waarbij vetstoffen zoals sfingomyeline en cholesterol zich ophopen in de hersenen, lever en milt. Bij type A en B wordt dit veroorzaakt door mutaties in het SMPD1-gen, terwijl mutaties in het NPC1- of NPC2-gen leiden tot type C. Hierdoor functioneren de betrokken enzymen niet goed, wat leidt tot ophoping van lipiden in verschillende organen.

Overerving

De ziekte van Niemann-Pick is een autosomaal recessieve aandoening. Dit betekent dat beide ouders drager moeten zijn van één kopie van het afwijkende gen om de ziekte door te geven aan hun kind. Als beide ouders drager zijn, is er een kans van 25% dat hun kind de ziekte erft, een kans van 50% dat het kind drager is zonder symptomen, en een kans van 25% dat het kind geen drager is.

Typen en symptomen

Er zijn vier typen van de ziekte van Niemann-Pick: type A, B, C en D. Type A en B worden soms ook type I genoemd, terwijl type C en D bekend staan als type II. De typen verschillen qua aangetaste organen en symptomen, die sterk kunnen variëren en op verschillende leeftijden kunnen optreden.

Type A

Type A is het meest voorkomende type en wordt gekenmerkt door een volledige afwezigheid van het enzym zure sfingomyelinase (ASM). Dit enzym is nodig om de lipide sfingomyeline af te breken. Zonder dit enzym hoopt sfingomyeline zich op in de cellen, wat leidt tot celdood en schade aan verschillende organen. Type A komt voor bij mensen van alle etnische achtergronden, maar is het meest prevalent onder de Ashkenazische (Oost-Europese) joden. De symptomen beginnen meestal rond de leeftijd van drie maanden en omvatten een kersrode vlek in het oog, archipelvlekken (onschuldige blauwe vlekken bij baby's), verlies van motorische vaardigheden, een gezwollen buik en ernstige longproblemen zoals longfibrose.

Type B

Bij type B is het enzym zure sfingomyelinase ook afwezig, maar de symptomen zijn meestal milder dan bij type A. De symptomen manifesteren zich vaak pas in de late kindertijd of adolescentie. Kenmerkende symptomen zijn onder andere een vergrote buik, vertraagde botrijping, een kort gestalte, terugkerende luchtweginfecties en trombocytopenie (laag aantal bloedplaatjes). Neurologische problemen zijn bij type B zeldzaam.

Type C

Bij type C kunnen patiënten cholesterol en andere vetten niet goed afbreken, wat leidt tot een verhoogd cholesterolgehalte in de lever en milt en een overmatige ophoping van lipiden in de hersenen. Dit type komt vooral voor bij mensen van Spaanse afkomst in Puerto Rico. De symptomen beginnen meestal in de kindertijd, maar kunnen ook op latere leeftijd verschijnen. Mogelijke symptomen zijn onder andere:

• Ataxie (onvaste gang en coördinatieproblemen)
• Dystonie (plotselinge spierspasmen)
• Intellectuele achteruitgang
• Onduidelijke spraak
• Vergrote lever (hepatomegalie)
• Vergrote milt (splenomegalie)
• Epileptische aanvallen (bij ongeveer een derde van de patiënten)
• Geelzucht bij of kort na de geboorte
• Moeite met het bewegen van de ledematen
• Ontwikkelingsstoornissen
• Oogbewegingsstoornissen
• Tremoren (bevingen)

Type D

Type D is een variant van type C en vertoont vergelijkbare symptomen. Deze vorm komt uitsluitend voor bij Frans-Canadezen in Yarmouth County, Nova Scotia, en wordt gekenmerkt door een verminderde verplaatsing van cholesterol tussen hersencellen.

Diagnose en onderzoeken

De diagnose van type A en B wordt gesteld door middel van een bloedonderzoek en een beenmergpunctie, waarbij schuimige cellen worden waargenomen. Een genetisch onderzoek bevestigt wie drager is van type A en B. Voor de diagnose van type C en D wordt meestal een huidbiopsie uitgevoerd, aangevuld met genetisch onderzoek om de betrokken genen op te sporen. Andere mogelijke onderzoeken zijn een leverbiopsie (meestal niet nodig), een spleetlamp-oogonderzoek en een beenmergaspiratie.

Behandeling van de ziekte van Niemann-Pick

Er is geen effectieve behandeling beschikbaar voor de ziekte van Niemann-Pick. Patiënten met type B kunnen soms baat hebben bij een beenmergtransplantatie, hoewel de resultaten variëren. Voor type D is geen behandeling beschikbaar, maar voor type C is er een medicijn dat de neurologische symptomen kan verlichten. Een gezonde, cholesterolarme voeding is aanbevolen, hoewel dit de progressie van de ziekte niet kan stoppen. Er zijn echter wel medicijnen beschikbaar om bepaalde symptomen te verlichten. Logopedie en fysiotherapie kunnen ook bijdragen aan een betere levenskwaliteit.

Prognose van de stofwisselingsziekte

De prognose varieert sterk per type. Type A is zeer ernstig, en de meeste patiënten overlijden voor hun derde verjaardag. Patiënten met type B hebben een betere prognose; zij overleven vaak de kindertijd en kunnen soms volwassen worden. Bij type C hangt de prognose af van de leeftijd waarop de symptomen beginnen; als de symptomen vóór het eerste levensjaar verschijnen, overlijden de meeste patiënten voor hun derde verjaardag. Als de symptomen later beginnen, kunnen patiënten soms tot in de puberteit of zelfs tot in de volwassenheid leven.

Complicaties bij de ziekte van Niemann-Pick

De ziekte van Niemann-Pick kan leiden tot de volgende complicaties:

• Blindheid
• Hersenbeschadiging met verstandelijke beperkingen en een vertraagde ontwikkeling van fysieke vaardigheden
• Doofheid
• Vroegtijdige dood
• Ontsteking van de lymfeklieren (lymfadenitis)

Preventie van complicaties

Er zijn geen preventieve maatregelen bekend om de ziekte van Niemann-Pick te voorkomen, omdat het een genetische aandoening is. Vroege diagnose en symptomatische behandeling kunnen echter helpen om de progressie van de ziekte te vertragen en de levenskwaliteit van de patiënt te verbeteren.