Ziekte van Niemann-Pick: Progressieve stofwisselingsziekte

De ziekte van Niemann-Pick is een erfelijke aandoening waarbij vetstoffen (lipiden) zich ophopen in cellen van de milt, lever en hersenen. Door deze stofwisselingsziekte treden diverse in ernst variabele symptomen op die afhankelijk zijn van het type van de aandoening. Vaak voorkomende kenmerken zijn een vergroting van de lever en milt, een groeiachterstand en een snel progressieve neurologische achteruitgang. De meeste patiënten komen door de neurodegeneratieve ziekte vroeg te overlijden, al is dit afhankelijk van de vorm. De ziekte is vernoemd naar A. Niemann, een Duits kinderarts (1880–1921).

• Synoniemen ziekte van Niemann-Pick
• Oorzaken
• Typen en symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling progressieve ziekte
• Prognose stofwisselingsziekte
• Complicaties neurodegeneratieve aandoening

Synoniemen ziekte van Niemann-Pick

Andere benamingen voor de ziekte van Niemann-Pick (NPD) omvatten:

• (zure) sfingomyelinase deficiëntie (type A en B)
• lipide histiocytose
• neuronale cholesterol lipidose
• neuronale lipidose
• sfingomyeline / cholesterol lipidose
• sfingomyeline lipidose
• sfingomyelinase deficiëntie

Oorzaken

Genmutatie

De ziekte van Niemann-Pick is een aangeboren familiale lysosomale enzymopathie met stapeling van sfingomyeline en cholesterol in de hersenen, lever en milt. Bij type A en B komt dit tot stand door mutaties (veranderingen) in het SMPD1-gen, terwijl mutaties in het NPC1- of NPC2-gen leiden tot type C.

Overerving

De ziekte van Niemann-Pick is een autosomaal recessieve aandoening, wat inhoudt dat zowel de moeder als de vader drager zijn van elk één exemplaar van het afwijkende gen, al ervaren ze zelf geen symptomen. Zijn beide ouders drager, dan hebben ze één op vier de kans om een kind met symptomen van de ziekte van Niemann-Pick op de wereld te zetten, en is de kans 50% van het kind drager is van de ziekte.

Typen en symptomen

De ziekte kent vier types: A, B, C en D. Type A en B zijn ook bekend als type I en type C en D duiden mensen aan als type II. Het type verwijst naar de organen die aangetast zijn, want de symptomen zijn erg variabel en treden mogelijk gedurende het hele leven op. In de vroege stadia van de ziekte zijn zelfs maar enkele symptomen mogelijk.

Type A

Bij patiënten met type A, het vaakst voorkomende type, is het enzym zure sfingomyelinase (ASM) niet aanwezig. Deze stof is nodig om de lipide sfingomyeline af te breken. Ontbreekt deze stof werkt of deze stof niet goed, dan hoopt sfingomyeline zich op in de cellen. Deze stof vernietigt cellen waardoor diverse organen in het lichaam aangetast zijn. Type A verschijnt bij iedereen, en dan vooral bij de Ashkenazi (Oost-Europese) joodse bevolking. Tijdens de eerste levensmaanden (meestal vanaf drie maanden) ontwikkelt de patiënt een kersrode vlek in het oog, één of meer archipelvlekken (onschuldige blauwe geboortevlekken bij baby), een progressief verlies van vroeg aangeleerde motorische vaardigheden, een zwelling van het buikgebied in de eerste drie tot zes maanden van het leven, wijdverspreide longschade (longfibrose) met hierdoor een hoest en voedingsproblemen.

Type B

Patiënten met type B hebben evenmin het enzym zure sfingomyelinase. Meestal heeft de patiënt hierbij mildere symptomen dan bij type A, en deze komen pas tot uiting in de late kindertijd of de tienerjaren. Een zwelling in de buik, een vertraagde botleeftijd, een kort gestalte, herhaalde luchtweginfecties en een laag aantal bloedplaatjes (trombocytopenie) zijn kenmerkend. Neurologische problemen treden hierbij zelden op.

Type C

Patiënten met type C zijn niet goed in staat om cholesterol en andere vetten af te breken, waardoor een verhoogd cholesterolgehalte in de lever en milt ontstaat, alsook overmatig veel lipiden in de hersenen aanwezig zijn. Puerto Ricanen van Spaanse afkomst hebben het vaakst te maken met dit type van de ziekte van Niemann-Pick. Type C komt meestal tot uiting bij schoolgaande kinderen, al zijn de symptomen mogelijk tussen de vroege kindertijd en de volwassenheid. Mogelijke symptomen omvatten:

• ataxie (een onvaste gang, onhandigheid, wandelproblemen)
• dystonie (een plotselinge verlies van spierspanning waardoor valpartijen ontstaan)
• een intellectuele achteruitgang
• een onduidelijke, onregelmatige spraak)
• een vergrote lever (hepatomegalie)
• een vergrote milt (splenomegalie)
• epileptische aanvallen (bij ongeveer één op de drie patiënten)
• geelzucht bij (of kort na) de geboorte
• moeite met het bewegen van ledematen
• ontwikkelingsstoornissen
• oogbewegingsproblemen
• tremoren (bevingen)

Type D

Type D is een variant van type C met een gelijkaardige symptomenreeks, waarvan de symptomen net als bij de andere typen niet steeds allemaal tot uiting komen. Cholesterol beweegt hierbij onvoldoende tussen de hersencellen. Enkel Frans-Canadese mensen in Yarmouth County, Nova Scotia, zijn getroffen door deze vorm.

Diagnose en onderzoeken

Het diagnosticeren van type A en B is mogelijk met een bloedonderzoeken beenmergpunctie. Bij de beenmergpunctie bemerkt de arts kenmerkende schuimige cellen. Een genetisch onderzoek bevestigt wie drager is van de type A en B. Meestal voert de arts een huidbiopsie uit om types C en D te diagnosticeren. Een genetisch onderzoek is bovendien mogelijk om de twee genen op te sporen die dit type van de ziekte veroorzaken. Andere mogelijke onderzoeken bij de ziekte van Niemann-Pick zijn een leverbiopsie (meestal onnodig, toont ook schuimende cellen), een spleetlamp-oogonderzoek en een beenmergaspiratie.

Behandeling progressieve ziekte

Een effectief bewezen behandeling is niet voorhanden voor de ziekte van Niemann-Pick. Patiënten met type B krijgen af en toe een beenmergtransplantatie, wat bij velen succesvol is. Type D is niet te behandelen, maar voor type C is wel een medicijn beschikbaar voor het verlichten van de neurologische symptomen. Bij alle patiënten met de ziekte is een gezonde, cholesterolarme voeding aangewezen, al is de ziekte hierbij nog steeds progressief. Wel zijn medicijnen beschikbaar om vele symptomen te verlichten. De patiënt is voorts gebaat met logopedie en fysiotherapie.

Prognose stofwisselingsziekte

Type A is zeer ernstig, waardoor de patiënt veelal voor driejarige leeftijd komt te overlijden. Bij patiënten met type B is de prognose beter; zij overleven veelal de kindertijd en komen soms pas in de volwassenheid te overlijden. Wanneer een patiënt voor éénjarige leeftijd symptomen van type C vertoont, komt deze ook voor driejarige leeftijd te overlijden. Wanneer de symptomen bij type C pas later tot uiting komen, leven de patiënten vaak tot in de puberteit, de vroege volwassenheid of zelfs tot in het tweede decennium.

Complicaties neurodegeneratieve aandoening

Bij de ziekte van Niemann-Pick treden volgende complicaties op:

• blindheid
• hersenbeschadiging met een verstandelijke beperking en een vertraagde ontwikkeling van fysieke vaardigheden
• doofheid
• dood
• ontsteking van de lymfeklieren (lymfadenitis)