Beenmergtransplantatie (stamceltransplantatie): De procedure
Beenmerg is het zachte, sponsachtige weefsel in de botten dat verantwoordelijk is voor de productie van bloedcellen. Het beenmerg bevat bloedstamcellen, onrijpe cellen die zich ontwikkelen tot de verschillende soorten bloedcellen: rode bloedcellen (die zuurstof door het lichaam vervoeren), witte bloedcellen (die infecties bestrijden) en bloedplaatjes (die bijdragen aan de bloedstolling). Een beenmergtransplantatie, ook wel stamceltransplantatie genoemd, is een medische procedure waarbij beschadigd of vernietigd beenmerg wordt vervangen door gezonde stamcellen. Deze ingrijpende behandeling kan kortstondige symptomen zoals koorts en misselijkheid veroorzaken, maar er kunnen ook ernstigere complicaties optreden, zoals infecties en transplantaatfalen. Daarom is een uitgebreide fysieke en emotionele begeleiding van de patiënt cruciaal.
Epidemiologie
Beenmergtransplantatie (BMT) is een belangrijke medische procedure die wordt gebruikt bij de behandeling van verschillende ernstige hematologische aandoeningen, zoals leukemie, lymfoom, en andere bloedziekten. De epidemiologie van BMT omvat de frequentie van de procedure, de indicaties, en de overleving van patiënten die deze behandeling ondergaan.
Frequentie van beenmergtransplantaties
De frequentie van BMT varieert wereldwijd, afhankelijk van de beschikbaarheid van geschikte donoren, de medische infrastructuur, en de prevalentie van aandoeningen die beenmergtransplantatie vereisen. In landen met geavanceerde gezondheidszorgsystemen worden jaarlijks duizenden beenmergtransplantaties uitgevoerd. De procedure wordt het meest toegepast bij volwassenen en kinderen met bloedkanker, zoals acute leukemie en lymfomen, maar ook bij zeldzamere aandoeningen zoals aplastische anemie.
Soorten transplantaties
Er zijn twee hoofdcategorieën van BMT: autologe en allogene transplantatie. Bij een autologe transplantatie wordt het eigen beenmerg van de patiënt gebruikt, terwijl bij een allogene transplantatie beenmerg van een donor wordt gebruikt. De keuze voor het type transplantatie hangt af van de onderliggende aandoening en de geschiktheid van de donor.
Overleving en uitkomsten
De overlevingskansen na een beenmergtransplantatie zijn afhankelijk van verschillende factoren, waaronder de leeftijd van de patiënt, de onderliggende aandoening, het type transplantatie, en de aanwezigheid van complicaties zoals graft-versus-host disease (GVHD). De vijfjaarsoverleving varieert, maar in het algemeen ligt deze tussen de 40% en 70% bij patiënten die een allogene transplantatie ondergaan en tussen de 60% en 90% bij patiënten die een autologe transplantatie krijgen.
Mechanisme
Het mechanisme achter beenmergtransplantatie is gericht op het herstellen van de hematopoëtische functie van het beenmerg, dat verstoord is door ziekte, therapie of genetische afwijkingen. De transplantatie stelt de patiënt in staat nieuwe, gezonde bloedcellen te produceren, waardoor het lichaam weer in staat is om effectief te functioneren.
Hematopoëse en beenmergfunctie
Beenmerg is het primaire orgaan dat verantwoordelijk is voor de productie van bloedcellen, waaronder rode bloedcellen, witte bloedcellen en bloedplaatjes. Bij aandoeningen zoals leukemie, aplastische anemie of lymfomen kan de productie van bloedcellen ernstig verstoord zijn, wat leidt tot ernstige gezondheidsproblemen. Het doel van de beenmergtransplantatie is om dit proces te herstellen door het zieke of beschadigde beenmerg te vervangen door gezond beenmerg.
Immuunsysteem en allogene transplantatie
Bij een allogene beenmergtransplantatie wordt het immuunsysteem van de ontvanger vervangen door dat van de donor. Het immuunsysteem van de donor kan mogelijk de kankercellen van de ontvanger aanvallen (graft-versus-leukemie-effect), maar het kan ook de gezonde weefsels van de ontvanger aanvallen, wat leidt tot graft-versus-host disease (GVHD). Dit is een belangrijke complicatie die de effectiviteit van de transplantatie kan beïnvloeden.
Herstel van de hematopoëtische functie
Na de transplantatie begint het nieuwe beenmerg zijn werk te doen en produceert het nieuwe bloedcellen. Het herstel van de hematopoëtische functie is cruciaal voor het succes van de transplantatie. Dit proces kan enkele weken tot maanden duren, en tijdens deze periode kan de patiënt vatbaar zijn voor infecties of andere complicaties.
Risicofactoren
Verschillende factoren kunnen het succes van een beenmergtransplantatie beïnvloeden. Deze factoren omvatten de leeftijd van de patiënt, de onderliggende aandoening, het type transplantatie, de gezondheid van de donor, en de aanwezigheid van infecties of andere complicaties.
Leeftijd en gezondheidstoestand van de patiënt
Jongere patiënten hebben over het algemeen een betere kans op overleving na een beenmergtransplantatie dan oudere patiënten, vooral bij allogene transplantaties. Ook de algemene gezondheidstoestand van de patiënt speelt een belangrijke rol; patiënten die al andere ernstige ziekten hebben, lopen meer risico op complicaties.
Type en stadia van de onderliggende aandoening
De ernst en het stadium van de aandoening waarvoor de transplantatie wordt uitgevoerd, beïnvloeden ook het succes. Patiënten met acute leukemie in remissie hebben over het algemeen een betere prognose dan patiënten met ernstige, onbehandelde ziekten.
Complicaties zoals infecties en GVHD
Complicaties zoals infecties en graft-versus-host disease (GVHD) zijn belangrijke risicofactoren voor het succes van de transplantatie. Infecties kunnen optreden als gevolg van de immuunsuppressie die nodig is om afstoting van het getransplanteerde beenmerg te voorkomen, terwijl GVHD kan optreden wanneer het immuunsysteem van de donor de weefsels van de ontvanger aanvalt.
Risicogroepen
Patiënten met bepaalde aandoeningen lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van complicaties na een beenmergtransplantatie. Deze risicogroepen kunnen variëren afhankelijk van de leeftijd, de onderliggende aandoening en de respons op de behandeling.
Patiënten met bloedkanker
Patiënten met acute leukemie, chronische leukemie, lymfomen en andere vormen van bloedkanker vormen de grootste risicogroep voor beenmergtransplantatie. Deze patiënten ondergaan vaak zowel chemotherapie als beenmergtransplantatie om hun kanker te behandelen.
Patiënten met genetische aandoeningen
Patiënten met genetische aandoeningen zoals fanconi-anemie of sicklecelziekte kunnen ook beenmergtransplantatie nodig hebben, vooral wanneer hun eigen beenmerg niet goed functioneert of wanneer zij ernstige complicaties ervaren door hun aandoening.
Oudere patiënten
Hoewel jongeren doorgaans betere overlevingskansen hebben, kunnen ook oudere patiënten die een beenmergtransplantatie ondergaan risico lopen op meer complicaties, zoals infecties, orgaanfalen en graft-versus-host disease (GVHD). Oudere patiënten worden vaak zorgvuldig geëvalueerd voordat zij in aanmerking komen voor een transplantatie.
Indicaties voor de procedure
Een stamceltransplantatie wordt uitgevoerd om beschadigd of vernietigd beenmerg te vervangen, vaak als gevolg van behandelingen zoals
chemotherapie of
radiotherapie. Artsen geloven dat de gezonde witte bloedcellen van de donor kunnen helpen om overgebleven kankercellen te bestrijden, op een vergelijkbare manier als witte bloedcellen bacteriën en virussen aanvallen.
Een stamceltransplantatie kan worden aanbevolen voor patiënten met:
- [bepaalde kankers zoals:
- een aandoening die de productie van beenmergcellen aantast, zoals:
- aplastische anemie: een aandoening waarbij het beenmerg stopt met het produceren van nieuwe bloedcellen door beenmergfalen
- congenitale neutropenie: een erfelijke aandoening die leidt tot terugkerende infecties
- ernstige immuunsysteemziekten
- sikkelcelanemie: een erfelijke bloedziekte gekenmerkt door misvormde rode bloedcellen
- thalassemie: een erfelijke bloedziekte waarbij het lichaam een abnormale vorm van hemoglobine produceert (hemoglobine is een essentieel onderdeel van rode bloedcellen)
Voor de beenmergtransplantatie
Gesprek met de arts
Voorafgaand aan de transplantatie zal de arts de patiënt grondig ondervragen over zijn
medische geschiedenis en een lichamelijk onderzoek uitvoeren. Vele testen worden uitgevoerd voordat de behandeling begint. De arts bespreekt niet alleen de procedure, mogelijke symptomen en complicaties van de stamceltherapie, maar ook de emotionele
stress die de procedure met zich mee kan brengen. Voor de transplantatie worden één of twee
katheters geplaatst in een bloedvat in de nek of arm. Deze katheters worden gebruikt voor het toedienen van behandelingen, vloeistoffen en soms voeding, en ook voor bloedafnames.
Chemotherapie en/of radiotherapie
Vóór de transplantatie kan de patiënt chemotherapie en/of radiotherapie ondergaan. Dit kan op twee manieren worden toegepast:
Ablatieve (myeloablatieve) behandeling
De arts geeft een hoge dosis chemotherapie en/of radiotherapie om alle kankercellen te doden. Deze behandeling vernietigt ook het gezonde beenmerg, zodat nieuwe stamcellen in het beenmerg kunnen groeien.
Verlaagde intensiteitsbehandeling (mini-transplantatie)
Bij deze methode krijgt de patiënt lagere doses chemotherapie en/of radiotherapie voorafgaand aan de transplantatie. Dit maakt de procedure toegankelijker voor ouderen en patiënten met andere aandoeningen.
Soorten beenmergtransplantaties
Autologe beenmergtransplantatie
Bij een autologe transplantatie worden stamcellen voorafgaand aan een hoge dosis chemotherapie of radiotherapie verzameld en opgeslagen. Na de behandeling worden deze stamcellen teruggeplaatst in het lichaam van de patiënt om normale bloedcellen aan te maken.
Allogene beenmergtransplantatie
Bij een allogene transplantatie worden stamcellen van een andere persoon (donor) gebruikt. Het is belangrijk dat de genen van de donor minimaal gedeeltelijk overeenkomen met die van de ontvanger. Dit wordt vastgesteld door speciale testen. Een broer of zus is vaak een goede match, maar ouders, kinderen en andere familieleden kunnen ook geschikte donoren zijn. Ook kunnen stamcellen worden verkregen via een beenmergregister, waarbij de donor geen familielid van de patiënt hoeft te zijn.
Transplantatie met navelstrengbloed
Bij een transplantatie met navelstrengbloed, een type allogene transplantatie, worden stamcellen verzameld uit de navelstreng van een pasgeboren baby. Deze stamcellen worden ingevroren en bewaard tot ze nodig zijn. Navelstrengbloedcellen zijn onvolgroeid, waardoor een perfecte match minder cruciaal is. Door het kleinere aantal stamcellen kan het langer duren voordat het bloedherstel volledig is.
Verkrijgen van stamcellen van de donor
De arts kan donorstamcellen op twee manieren verkrijgen:
Stamceloogst
Deze ingreep wordt uitgevoerd onder algemene
anesthesie. Tijdens de procedure verwijdert de arts het beenmerg uit de achterkant van beide heupbeenderen. De hoeveelheid verwijderd merg is afhankelijk van het gewicht van de patiënt.
Leukaferese
De donor krijgt enkele dagen voorafgaand aan de procedure injecties met groeibevorderaars, zodat de stamcellen uit het beenmerg in het bloed terechtkomen. Tijdens leukaferese wordt bloed uit de donor verwijderd via een intraveneuze lijn. De stamcellen worden gescheiden in een machine en verzameld, terwijl de rode bloedcellen terug worden gegeven aan de donor.
Procedure
De stamceltransplantatie vindt meestal plaats nadat chemotherapie en radiotherapie zijn voltooid. De stamcellen worden meestal via een centrale veneuze katheter (een soort buisje) in de bloedbaan toegediend. Dit proces lijkt op het ontvangen van een bloedtransfusie. De stamcellen reizen via het bloed naar het beenmerg. Gewoonlijk is er geen operatie nodig.

Hoofdpijn is een van de mogelijke bijwerkingen van een stamceltransplantatie /
Bron: Geralt, PixabaySymptomen en bijwerkingen
Een stamceltransplantatie kan verschillende symptomen veroorzaken, die doorgaans van korte duur zijn:
Na de stamcelprocedure
De stamceltransplantatie vindt plaats in een ziekenhuis. De patiënt verblijft doorgaans in een speciale eenheid voor beenmergtransplantaties om het risico op infecties te minimaliseren. Soms worden autologe of allogene transplantaties geheel of gedeeltelijk poliklinisch uitgevoerd, wat betekent dat de patiënt niet altijd in het ziekenhuis hoeft te overnachten. De duur van het ziekenhuisverblijf hangt af van de hoeveelheid ontvangen chemotherapie of radiotherapie, het type transplantatie en de protocollen van het ziekenhuis.
In het ziekenhuis worden bloedwaarden en vitale functies zorgvuldig gemonitord. De patiënt ontvangt
medicatie ter voorkoming van graft-versus-host-ziekte. Om infecties te voorkomen of te behandelen, worden medicijnen zoals
antibiotica,
antischimmelmiddelen en
antivirale geneesmiddelen ingezet. Daarnaast zijn vaak bloedtransfusies nodig. De patiënt krijgt via een ader voeding totdat hij weer kan eten en maagproblemen en
zweertjes in de mond zijn opgelost.
Prognose na stamceltransplantatie
De prognose voor patiënten die een beenmergtransplantatie ondergaan, is afhankelijk van verschillende factoren, waaronder het type transplantatie, de onderliggende aandoening, de gezondheid van de patiënt en het optreden van complicaties zoals infecties en GVHD.
Overleving na autologe transplantatie
Bij een autologe transplantatie, waarbij het eigen beenmerg van de patiënt wordt gebruikt, is de overleving vaak beter dan bij allogene transplantaties. Dit komt omdat er geen risico is op graft-versus-host disease (GVHD). De overleving kan echter nog steeds worden beïnvloed door de ernst van de onderliggende aandoening.
Overleving na allogene transplantatie
De overleving na een allogene transplantatie is meestal lager dan bij autologe transplantaties, vooral als er complicaties zoals GVHD optreden. Toch heeft een succesvolle allogene transplantatie het potentieel om kanker te genezen en de levensverwachting aanzienlijk te verbeteren.
Behandeling van complicaties
De prognose kan sterk worden beïnvloed door het optreden van complicaties, zoals infecties en GVHD. Het tijdig behandelen van deze complicaties met antibiotica, antivirale middelen of immunosuppressiva kan de overleving verbeteren.
Complicaties van een stamceltransplantatie
Mogelijke complicaties van een beenmergtransplantatie variëren afhankelijk van:
- de voorafgaande chemotherapie of radiotherapie en de doseringen van deze behandelingen
- de algehele gezondheid van de patiënt
- de leeftijd van de patiënt
- de match met de donor
- de ziekte waarvoor de transplantatie wordt uitgevoerd
- het type beenmergtransplantatie (autoloog, allogeen of navelstrengbloed)
Mogelijke complicaties zijn onder andere:
In sommige gevallen kunnen complicaties of falen van de transplantatie leiden tot overlijden.
Preventie
Hoewel niet alle complicaties van een beenmergtransplantatie te voorkomen zijn, kunnen bepaalde maatregelen de kans op succes verbeteren en het risico op complicaties verlagen.
Preventie van infecties
Preventie van infecties is cruciaal voor patiënten die een beenmergtransplantatie ondergaan. Dit omvat het gebruik van antibiotica, antivirale middelen, en een strikte isolatie om de patiënt te beschermen tegen infecties. Regelmatige controles en het vermijden van blootstelling aan infectieuze agentia zijn essentieel.
Preventie van GVHD
Bij allogene transplantatie kunnen immuunsuppressiva worden gebruikt om de kans op graft-versus-host disease (GVHD) te verminderen. Het gebruik van celtherapieën of stamcellen kan ook worden onderzocht als middelen om GVHD te voorkomen of te behandelen.
Gezonde levensstijl na transplantatie
Na de transplantatie kunnen gezonde levensstijlkeuzes, zoals een evenwichtig voedingspatroon en regelmatige lichaamsbeweging, helpen bij het herstel van de patiënt. Het volgen van medische adviezen en het voorkomen van infecties zijn belangrijke aspecten van het herstelproces.
Praktische tips voor het omgaan met een beenmergtransplantatie
Een beenmergtransplantatie is een ingrijpende behandeling die vaak wordt uitgevoerd bij mensen met ernstige bloed- of immuunstoornissen, zoals leukemie, lymfoom of andere bloedziekten. Het herstelproces kan langdurig zijn en vereist zorgvuldige aandacht voor zowel lichamelijke als emotionele aspecten. Hier volgen praktische tips voor het omgaan met een beenmergtransplantatie, zowel voor de patiënt als voor de naasten.
Voorbereiding voor de transplantatie
De voorbereiding voor een beenmergtransplantatie is cruciaal voor een succesvol herstel. De patiënt zal waarschijnlijk een reeks medische onderzoeken ondergaan om ervoor te zorgen dat de transplantatie geschikt is en om eventuele complicaties te voorkomen. Tijdens deze fase kan het nuttig zijn om een goed georganiseerde planning te maken voor het ziekenhuisverblijf en de zorg na de transplantatie. Dit kan het regelen van vervoer naar het ziekenhuis, het inpakken van noodzakelijke persoonlijke spullen, en het informeren van vrienden en familie over de benodigde ondersteuning omvatten. Het kan ook nuttig zijn om een lijst van vragen voor de arts op te stellen om onduidelijkheden te verhelderen.
Verwachte bijwerkingen en complicaties
Na een beenmergtransplantatie is het belangrijk om te begrijpen dat er bijwerkingen kunnen optreden door de zware behandelingen voorafgaand aan de transplantatie, zoals chemotherapie of bestraling. Veelvoorkomende bijwerkingen zijn misselijkheid, vermoeidheid, verhoogd risico op infecties en bloedarmoede. Het kan ook zijn dat de patiënt tijdelijk een zwakker immuunsysteem heeft, wat betekent dat hij of zij extra bescherming nodig heeft tegen infecties. Regelmatige controle bij artsen is essentieel om het herstel te volgen en complicaties vroegtijdig op te merken.
Immuunsysteem beschermen
Na de transplantatie is het immuunsysteem tijdelijk verzwakt, waardoor de patiënt vatbaarder is voor infecties. Het is belangrijk om extra voorzorgsmaatregelen te nemen, zoals het vermijden van drukke plaatsen en contact met mensen die ziek zijn. Goede hygiëne is essentieel, inclusief regelmatig handen wassen en het dragen van een mondmasker in drukke omgevingen of wanneer je in contact komt met mensen die mogelijk ziektes kunnen overdragen. De arts kan ook vaccinaties en antivirale middelen voorschrijven om het risico op infecties te verlagen.
Herstelperiode en fysieke gezondheid
Het herstel na een beenmergtransplantatie kan maanden duren. Gedurende deze periode is het belangrijk om voldoende rust te nemen en geleidelijk aan te werken aan het opbouwen van energie en fysieke kracht. Beweging en lichte activiteiten kunnen de patiënt helpen om sneller te herstellen, maar het is belangrijk om te overleggen met de arts over de juiste mate van activiteit. Het kan nuttig zijn om fysiotherapie te overwegen als de arts dat aanbeveelt, om de mobiliteit en spierkracht te verbeteren.
Gezonde voeding en hydratatie
Een evenwichtig voedingspatroon is essentieel voor herstel na een beenmergtransplantatie. Omdat de patiënt tijdelijk een zwak immuunsysteem heeft, is het belangrijk om voedingsmiddelen te kiezen die gemakkelijk te verteren zijn en goed gekookt om infecties te voorkomen. Eet voedingsmiddelen rijk aan vitaminen en mineralen om het herstel te ondersteunen, zoals groenten, fruit, volle granen en eiwitten. Het drinken van voldoende water is ook cruciaal om gehydrateerd te blijven en afvalstoffen af te voeren.
Emotionele steun tijdens het herstel
Een beenmergtransplantatie kan een emotioneel zware periode zijn, niet alleen voor de patiënt, maar ook voor de naasten. Het is belangrijk om open communicatie te hebben over gevoelens en zorgen. Patiënten kunnen zich angstig, gestrest of zelfs verdrietig voelen door de lange herstelperiode en de onzekerheid over de uitkomst van de transplantatie. Het is nuttig om therapie of counseling aan te bieden om te helpen bij het omgaan met de emotionele aspecten van de genezing. Ook de steun van familie en vrienden kan een grote rol spelen in het herstelproces.
Nazorg en medische controles
Regelmatige medische controles zijn noodzakelijk om het herstelproces goed te monitoren en mogelijke complicaties tijdig te identificeren. De arts zal de bloedwaarden van de patiënt controleren, omdat een normale bloedcelproductie soms enige tijd op zich kan laten wachten na de transplantatie. Het is belangrijk om de opvolging strikt te volgen, inclusief bloedafnames, het controleren van orgaanfuncties en het monitoren op tekenen van afstoting of infecties. Deze controles helpen de artsen om vroegtijdig in te grijpen als er problemen ontstaan.
Preventie van afstoting van het getransplanteerde beenmerg
Het lichaam kan reageren op het getransplanteerde beenmerg als vreemd, wat kan leiden tot afstoting. Om dit te voorkomen, worden immuunsuppressiva voorgeschreven om het afweersysteem te onderdrukken en het lichaam te helpen het nieuwe beenmerg te accepteren. Het is belangrijk om de voorgeschreven medicijnen op tijd en volgens de aanwijzingen in te nemen. Vergeet niet om je arts op de hoogte te houden van eventuele bijwerkingen of reacties die optreden na het gebruik van deze medicijnen.
Aanpassing van de levensstijl na de transplantatie
Na een beenmergtransplantatie kunnen patiënten hun levensstijl moeten aanpassen om optimaal te herstellen. Dit kan inhouden dat er bepaalde activiteiten tijdelijk vermeden moeten worden, zoals reizen naar gebieden met een hoog infectierisico, of het vermijden van lichamelijke overbelasting. Ook kunnen er veranderingen in de dagelijkse routine nodig zijn om de belasting op het lichaam te minimaliseren en voldoende rust te nemen. Het kan nuttig zijn om je omgeving zo in te richten dat het gemakkelijker is om toegang te krijgen tot de benodigde medische zorg en hulpmiddelen.
De rol van naasten en verzorgers
Naasten en verzorgers spelen een cruciale rol in het herstelproces van een patiënt die een beenmergtransplantatie heeft ondergaan. Het kan een emotionele en fysieke belasting zijn om voor iemand te zorgen die herstelt van een zware behandeling. Het is belangrijk dat verzorgers goed geïnformeerd zijn over de nodige zorg en bijwerkingen van de behandeling. Ze kunnen helpen met praktische zaken zoals het bereiden van maaltijden, het helpen bij het nemen van medicatie en het bieden van emotionele steun. Verzorgers moeten echter ook voor hun eigen welzijn zorgen en zichzelf de tijd geven om te rusten en hun eigen gezondheid in de gaten te houden.
Langdurige nazorg en het herstel na de transplantatie
Hoewel het herstel van een beenmergtransplantatie lang kan duren, kunnen de meeste patiënten uiteindelijk een normaal leven hervatten. Langdurige nazorg omvat het monitoren van de gezondheid, het blijven nemen van medicijnen en het controleren op eventuele terugkerende ziekte. Regelmatige controleafspraken met de arts zijn van groot belang om het herstel goed te volgen. Geduld, zorg en emotionele steun van zowel de patiënt als de naasten zijn essentieel voor een succesvol herstel na een beenmergtransplantatie.
Een beenmergtransplantatie kan een ingrijpende ervaring zijn, maar met de juiste zorg en ondersteuning kan de patiënt goed herstellen en terugkeren naar een actief leven. Het is belangrijk om alle medische aanwijzingen strikt op te volgen en goed voor zowel de fysieke als emotionele gezondheid te zorgen.
Lees verder