Beenmergtransplantatie (stamceltransplantatie): De procedure

Beenmerg is het zachte, sponsachtige weefsel in de botten dat verantwoordelijk is voor de productie van bloedcellen. Het beenmerg bevat bloedstamcellen, onrijpe cellen die zich ontwikkelen tot de verschillende soorten bloedcellen: rode bloedcellen (die zuurstof door het lichaam vervoeren), witte bloedcellen (die infecties bestrijden) en bloedplaatjes (die bijdragen aan de bloedstolling). Een beenmergtransplantatie, ook wel stamceltransplantatie genoemd, is een medische procedure waarbij beschadigd of vernietigd beenmerg wordt vervangen door gezonde stamcellen. Deze ingrijpende behandeling kan kortstondige symptomen zoals koorts en misselijkheid veroorzaken, maar er kunnen ook ernstigere complicaties optreden, zoals infecties en transplantaatfalen. Daarom is een uitgebreide fysieke en emotionele begeleiding van de patiënt cruciaal.

• Indicaties voor de procedure
• Voor de beenmergtransplantatie
• Gesprek met de arts
• Chemotherapie en/of radiotherapie
• Soorten beenmergtransplantaties
• Autologe beenmergtransplantatie
• Allogene beenmergtransplantatie
• Transplantatie met navelstrengbloed
• Verkrijgen van stamcellen van de donor
• Stamceloogst
• Leukaferese
• Procedure
• Symptomen en bijwerkingen
• Na de stamcelprocedure
• Prognose na stamceltransplantatie
• Complicaties van een stamceltransplantatie

Indicaties voor de procedure

Een stamceltransplantatie wordt uitgevoerd om beschadigd of vernietigd beenmerg te vervangen, vaak als gevolg van behandelingen zoals chemotherapie of radiotherapie. Artsen geloven dat de gezonde witte bloedcellen van de donor kunnen helpen om overgebleven kankercellen te bestrijden, op een vergelijkbare manier als witte bloedcellen bacteriën en virussen aanvallen.

Een stamceltransplantatie kan worden aanbevolen voor patiënten met:

• [bepaalde kankers zoals:
• lymfoom (kanker van lymfocyten, een type witte bloedcel)
• multipel myeloom (kanker van plasmacellen, vaak gepaard met botpijn)
• leukemie
• myelodysplasie (verstoorde productie van bloedcellen)
• een aandoening die de productie van beenmergcellen aantast, zoals:
• aplastische anemie: een aandoening waarbij het beenmerg stopt met het produceren van nieuwe bloedcellen door beenmergfalen
• congenitale neutropenie: een erfelijke aandoening die leidt tot terugkerende infecties
• ernstige immuunsysteemziekten
• sikkelcelanemie: een erfelijke bloedziekte gekenmerkt door misvormde rode bloedcellen
• thalassemie: een erfelijke bloedziekte waarbij het lichaam een abnormale vorm van hemoglobine produceert (hemoglobine is een essentieel onderdeel van rode bloedcellen)

Voor de beenmergtransplantatie

Gesprek met de arts

Voorafgaand aan de transplantatie zal de arts de patiënt grondig ondervragen over zijn medische geschiedenis en een lichamelijk onderzoek uitvoeren. Vele testen worden uitgevoerd voordat de behandeling begint. De arts bespreekt niet alleen de procedure, mogelijke symptomen en complicaties van de stamceltherapie, maar ook de emotionele stress die de procedure met zich mee kan brengen. Voor de transplantatie worden één of twee katheters geplaatst in een bloedvat in de nek of arm. Deze katheters worden gebruikt voor het toedienen van behandelingen, vloeistoffen en soms voeding, en ook voor bloedafnames.

Chemotherapie en/of radiotherapie

Vóór de transplantatie kan de patiënt chemotherapie en/of radiotherapie ondergaan. Dit kan op twee manieren worden toegepast:

Ablatieve (myeloablatieve) behandeling
De arts geeft een hoge dosis chemotherapie en/of radiotherapie om alle kankercellen te doden. Deze behandeling vernietigt ook het gezonde beenmerg, zodat nieuwe stamcellen in het beenmerg kunnen groeien.

Verlaagde intensiteitsbehandeling (mini-transplantatie)
Bij deze methode krijgt de patiënt lagere doses chemotherapie en/of radiotherapie voorafgaand aan de transplantatie. Dit maakt de procedure toegankelijker voor ouderen en patiënten met andere aandoeningen.

Soorten beenmergtransplantaties

Autologe beenmergtransplantatie

Bij een autologe transplantatie worden stamcellen voorafgaand aan een hoge dosis chemotherapie of radiotherapie verzameld en opgeslagen. Na de behandeling worden deze stamcellen teruggeplaatst in het lichaam van de patiënt om normale bloedcellen aan te maken.

Allogene beenmergtransplantatie

Bij een allogene transplantatie worden stamcellen van een andere persoon (donor) gebruikt. Het is belangrijk dat de genen van de donor minimaal gedeeltelijk overeenkomen met die van de ontvanger. Dit wordt vastgesteld door speciale testen. Een broer of zus is vaak een goede match, maar ouders, kinderen en andere familieleden kunnen ook geschikte donoren zijn. Ook kunnen stamcellen worden verkregen via een beenmergregister, waarbij de donor geen familielid van de patiënt hoeft te zijn.

Transplantatie met navelstrengbloed

Bij een transplantatie met navelstrengbloed, een type allogene transplantatie, worden stamcellen verzameld uit de navelstreng van een pasgeboren baby. Deze stamcellen worden ingevroren en bewaard tot ze nodig zijn. Navelstrengbloedcellen zijn onvolgroeid, waardoor een perfecte match minder cruciaal is. Door het kleinere aantal stamcellen kan het langer duren voordat het bloedherstel volledig is.

Verkrijgen van stamcellen van de donor

De arts kan donorstamcellen op twee manieren verkrijgen:

Stamceloogst

Deze ingreep wordt uitgevoerd onder algemene anesthesie. Tijdens de procedure verwijdert de arts het beenmerg uit de achterkant van beide heupbeenderen. De hoeveelheid verwijderd merg is afhankelijk van het gewicht van de patiënt.

Leukaferese

De donor krijgt enkele dagen voorafgaand aan de procedure injecties met groeibevorderaars, zodat de stamcellen uit het beenmerg in het bloed terechtkomen. Tijdens leukaferese wordt bloed uit de donor verwijderd via een intraveneuze lijn. De stamcellen worden gescheiden in een machine en verzameld, terwijl de rode bloedcellen terug worden gegeven aan de donor.

Procedure

De stamceltransplantatie vindt meestal plaats nadat chemotherapie en radiotherapie zijn voltooid. De stamcellen worden meestal via een centrale veneuze katheter (een soort buisje) in de bloedbaan toegediend. Dit proces lijkt op het ontvangen van een bloedtransfusie. De stamcellen reizen via het bloed naar het beenmerg. Gewoonlijk is er geen operatie nodig.

Symptomen en bijwerkingen

Een stamceltransplantatie kan verschillende symptomen veroorzaken, die doorgaans van korte duur zijn:

• apathie (gebrek aan motivatie)
• blozen
• daling van de bloeddruk
• een vreemde smaak in de mond
• hoofdpijn
• koorts
• kortademigheid
• koude rillingen
• misselijkheid
• netelroos
• pijn
• pijn op de borst
• roodheid van de huid, donkere huid
• slikproblemen
• vaginale droogheid/irritatie
• vermoeidheid

Na de stamcelprocedure

De stamceltransplantatie vindt plaats in een ziekenhuis. De patiënt verblijft doorgaans in een speciale eenheid voor beenmergtransplantaties om het risico op infecties te minimaliseren. Soms worden autologe of allogene transplantaties geheel of gedeeltelijk poliklinisch uitgevoerd, wat betekent dat de patiënt niet altijd in het ziekenhuis hoeft te overnachten. De duur van het ziekenhuisverblijf hangt af van de hoeveelheid ontvangen chemotherapie of radiotherapie, het type transplantatie en de protocollen van het ziekenhuis.

In het ziekenhuis worden bloedwaarden en vitale functies zorgvuldig gemonitord. De patiënt ontvangt medicatie ter voorkoming van graft-versus-host-ziekte. Om infecties te voorkomen of te behandelen, worden medicijnen zoals antibiotica, antischimmelmiddelen en antivirale geneesmiddelen ingezet. Daarnaast zijn vaak bloedtransfusies nodig. De patiënt krijgt via een ader voeding totdat hij weer kan eten en maagproblemen en zweertjes in de mond zijn opgelost.

Prognose na stamceltransplantatie

De prognose hangt af van:

• de aard van de ziekte of kankersoort
• de algemene gezondheid van de patiënt
• de leeftijd van de patiënt
• eventuele complicaties
• het type beenmergtransplantatie
• de intensiteit en dosering van chemotherapie of radiotherapie voorafgaand aan de transplantatie
• de mate van overeenkomst tussen de donor- en ontvangerstamcellen

Een stamceltransplantatie kan leiden tot volledige of gedeeltelijke genezing van de ziekte. Als de transplantatie succesvol is, kan de patiënt zijn normale dagelijkse activiteiten hervatten zodra hij zich in staat voelt. Het herstel kan tot een jaar duren, afhankelijk van de optredende complicaties.

Complicaties van een stamceltransplantatie

Mogelijke complicaties van een beenmergtransplantatie variëren afhankelijk van:

• de voorafgaande chemotherapie of radiotherapie en de doseringen van deze behandelingen
• de algehele gezondheid van de patiënt
• de leeftijd van de patiënt
• de match met de donor
• de ziekte waarvoor de transplantatie wordt uitgevoerd
• het type beenmergtransplantatie (autoloog, allogeen of navelstrengbloed)

Mogelijke complicaties zijn onder andere:

• bloedarmoede (anemie)
• bloedingen in de longen, darmen, hersenen en andere organen
• cataract (oogziekte met vertroebeling van de ooglens)
• vertraging in de groei bij kinderen
• vroegtijdige menopauze
• graft-versus-host ziekte: een aandoening waarbij de donorcellen het eigen lichaam aanvallen
• ernstige infecties
• maag- en darmproblemen, zoals diarree, misselijkheid en braken
• ontsteking en pijn in de mond, keel, slokdarm en maag (mucositis)
• pijn
• schade aan de nieren, lever, longen en hart
• stolsels in de kleine aderen van de lever
• transplantaatfalen: de nieuwe cellen nestelen zich niet in het lichaam en produceren geen stamcellen

In sommige gevallen kunnen complicaties of falen van de transplantatie leiden tot overlijden.

Lees verder

• Graft-versus-host ziekte: Complicatie na transplantatie