Braken (overgeven): Oorzaken, behandeling en preventie

Braken (emesis) duidt op het vrijwillig of onvrijwillig ledigen van de maag, waarbij de maag de druk moet overwinnen die normaal gesproken aanwezig is om voedsel en secreties in de maag te houden. Overgeven is een vervelend symptoom dat verband houdt met verschillende aandoeningen, infecties en omgevingsfactoren. Naast braken treedt ook vaak misselijkheid op. Patiënten die overgeven, moeten zorgen dat ze voldoende blijven drinken en genoeg rust nemen. Houden de klachten meer dan 24 uur aan, dan is het belangrijk om een arts te raadplegen. Ook wanneer diverse andere tekenen verschijnen in combinatie met het braken, is een bezoek aan de arts of spoedeisende hulp noodzakelijk.

• Functie van overgeven
• Fasen van braken
• Misselijkheid
• Kokhalzen
• Braken
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken van braken
• Aandoeningen en overgeven
• Appendicitis
• Bewegingsziekte (reisziekte)
• Gastro-enteritis (buikgriep)
• Migraine
• Labyrintitis
• Stress en emoties
• Voedselvergiftiging
• Zure reflux
• Zwangerschap
• Andere aandoeningen
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Geassocieerde symptomen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie van braken

Functie van overgeven

Braken kan soms een noodzakelijke lichamelijke functie zijn die de patiënt uiteindelijk beschermt op de lange termijn. Patiënten braken bijvoorbeeld omdat ze te veel alcohol hebben gedronken, waardoor een toxisch niveau in de bloedbaan wordt bereikt. Het lichaam probeert op deze manier terug te keren naar een niet-toxisch niveau. Een ander voorbeeld is dat het lichaam zichzelf ontdoet van een bacteriële infectie zoals E. coli door over te geven.

Fasen van braken

Overgeven treedt op in een reeks van drie gebeurtenissen.

Misselijkheid

Eerst heeft een patiënt een ongemakkelijk gevoel dat inluidt dat hij zal gaan overgeven. De precieze verwerking van dit gevoel door de hersenen is nog niet volledig bekend, maar vrijwel alle patiënten die moeten overgeven, zijn eerst misselijk. Misselijkheid leidt echter niet altijd tot braken.

Kokhalzen

Wanneer de maag zich herhaaldelijk samentrekt, moet een patiënt kokhalzen (droog braken). Hierbij treden krampachtige ademhalingsbewegingen op met een gesloten glottis (ruimte tussen de stembanden in het strottenhoofd).

Braken

Eerst ademt de patiënt diep in. Dan sluit de glottis en opent het strottenhoofd de bovenste slokdarmsfincter (sluitspier van de slokdarm). Vervolgens trekt het diafragma (middenrif) samen om negatieve druk te creëren, waardoor de slokdarm wordt geopend. Daarna worden de buikspieren samengetrokken en wordt de druk in het maagsysteem verhoogd. Dit maakt de doorgang vrij voor de inhoud van de maag om omhoog te worden geduwd door de geopende slokdarm en via de mond het lichaam te verlaten.

Epidemiologie

Prevalentie van braken
Braken is een veelvoorkomend symptoom bij een breed scala aan aandoeningen, van gastro-intestinale ziekten tot neurologische en metabole stoornissen. De prevalentie van braken varieert afhankelijk van de onderliggende oorzaak, maar het wordt algemeen beschouwd als een van de meest voorkomende symptomen in zowel de huisartspraktijk als de spoedeisende hulp. Studies tonen aan dat het jaarlijks percentage van mensen die braken in de populatie varieert, maar braken wordt vooral vaak gezien bij kinderen en ouderen. Bij kinderen is de incidentie van braken vaak gerelateerd aan virale infecties zoals gastro-enteritis, terwijl het bij ouderen vaak het gevolg is van onderliggende aandoeningen zoals medicatiegebruik, maag- en darmproblemen, of neurologische aandoeningen.

Seizoensgebonden variaties
Braken kan ook variaties vertonen afhankelijk van het seizoen. In de wintermaanden is het vaker het gevolg van virale infecties zoals norovirus of influenza, terwijl in de zomer gastro-enteritis als gevolg van voedselvergiftiging een grotere rol speelt. De prevalentie is verder beïnvloed door factoren zoals leeftijd, geslacht en het al dan niet aanwezig zijn van comorbiditeiten.

Geografische verschillen
De prevalentie van braken kan ook geografisch verschillen. In ontwikkelingslanden worden veel gevallen van braken veroorzaakt door infecties, zoals cholera of malaria, terwijl in ontwikkelde landen andere oorzaken zoals gastro-intestinale stoornissen of het gebruik van geneesmiddelen zoals chemotherapie een grotere rol spelen.

Mechanisme

Fysiologie van braken
Braken is een complex fysiologisch proces dat wordt gereguleerd door verschillende systemen in het lichaam, met name het braakcentrum in de hersenstam. Het braakcentrum ontvangt signalen van verschillende bronnen, waaronder het maagdarmstelsel, de hersenen en het vestibulaire systeem, en coördineert de musculaire activiteit die nodig is om het maagdarmkanaal te legen. De processen die voorafgaan aan braken omvatten een reeks reflexmatige acties die kunnen worden veroorzaakt door irritatie in de maag of darmen, infecties, het drinken van vergiftigde stoffen of veranderingen in de druk in de hersenen.

Betrokken zenuwsystemen
Braken wordt beïnvloed door zowel het autonome zenuwstelsel als het centrale zenuwstelsel. Het autonome zenuwstelsel regelt de onwillekeurige spierbewegingen die betrokken zijn bij braken, terwijl het centrale zenuwstelsel de signalen verwerkt die de braakreflex triggeren. Deze signalen kunnen afkomstig zijn van de maagwand (bijv. bij overeten), van het evenwichtsorgaan (bijv. bij reisziekte), of van chemische signalen die bijvoorbeeld vrijkomen bij vergiftiging.

Effect van hormonen en chemische stoffen
Braken kan ook worden beïnvloed door hormonale veranderingen, zoals tijdens de zwangerschap, waar de verhoogde niveaus van hormonen zoals HCG (humaan choriongonadotrofine) braken kunnen uitlokken, vaak bekend als ochtendmisselijkheid. Chemische stoffen, zoals medicijnen (bijv. chemotherapie) en toxines, kunnen eveneens de braakreflex activeren door hun effect op de hersenen en het maagdarmstelsel.

Oorzaken van braken

Braken komt voor door:

• Aandoeningen en ziekten zoals alcoholmisbruik, alvleesklierontsteking, appendicitis, buikvliesontsteking, infecties, leverfalen, longontsteking, nierschade, stress, ziekte van Crohn en ziekte van Ménière
• Hormonen, zwangerschap, ochtendmisselijkheid
• Medicatie zoals antibiotica en anesthesie (verdovingsmiddelen)
• Milieu zoals een veranderde eetgewoonte en bewegingsziekte
• Psychologisch zoals angst, spanning, stress
• Toxines zoals voedselvergiftiging
• Verschillende soorten kanker zoals maagkanker en hersenkanker
• Virale of bacteriële infecties zoals buikgriep en voedselvergiftiging

Aandoeningen en overgeven

Appendicitis

Naast overgeven gaat appendicitis (ontsteking van het aanhangsel van de blindedarm) mogelijk gepaard met buikpijn. Wanneer de pijn plotseling verergert en zich verspreidt over de buik, is dit een noodsituatie omdat de appendix dan mogelijk gescheurd is. Vaak is een operatie nodig om de appendix te verwijderen (appendectomie).

Bewegingsziekte (reisziekte)

Bij bewegingsziekte ontstaat een conflict binnen het balanssysteem. Het gevoel wordt geactiveerd wanneer er een verschil is tussen beweging die door het binnenoor wordt waargenomen en de beweging die de patiënt met de ogen ziet. Deze onbalans leidt tot misselijkheid, wat vervolgens resulteert in braken. Dit veelvoorkomende verschijnsel treedt bijvoorbeeld op wanneer de patiënt zich op een boot op zee bevindt. Het binnenoor detecteert beweging, maar de ogen zien de golven niet. Veel vrij verkrijgbare medicijnen zijn beschikbaar om de symptomen te verminderen. Koolzuurhoudende dranken en frisse lucht bieden eveneens verlichting bij bewegingsziekte.

Gastro-enteritis (buikgriep)

Buikgriep wordt niet veroorzaakt door een griepvirus zoals de naam doet vermoeden, maar is het gevolg van norovirussen. De verspreiding van het norovirus gebeurt via het eten van onvoldoende verhit rauw fruit, groenten en schaaldieren, of door contact met een besmette patiënt. Misselijkheid en braken zijn de vaakst voorkomende symptomen. Normaal verdwijnt deze virale infectie na drie tot vijf dagen vanzelf. Veel water drinken is belangrijk om uitdroging te voorkomen. Cafeïne en alcohol moeten vermeden worden.

Migraine

Terugkerende perioden van braken in combinatie met intense, kloppende hoofdpijn aan meestal één zijde wijzen mogelijk op migraine. Migraineaanvallen duren meestal enkele uren tot dagen. Standaard pijnstillers, zoals paracetamol en ibuprofen, kunnen de pijn soms onder controle houden. De huisarts schrijft soms ook medicatie voor tegen de misselijkheid en om het braken te helpen voorkomen.

Labyrintitis

Als het braken gepaard gaat met duizeligheid en een gevoel van ronddraaien, wijst dit mogelijk op een infectie van het binnenoor (labyrintitis). Labyrintitis houdt meestal enkele dagen aan en verbetert daarna. De arts schrijft soms medicatie voor om de symptomen te verlichten.

Stress en emoties

Intense emoties kunnen soms misselijkheid en braken veroorzaken. Sociale angst, faalangst, stressfactoren, angst en overmatige opwinding kunnen leiden tot misselijkheid en overgeven. Het oefenen van diepe ademhalingsoefeningen en kalmeertechnieken kan helpen om de spanning te verlichten.

Voedselvergiftiging

Een patiënt kan voedselvergiftiging oplopen door het eten van slecht bewaard of bedorven voedsel. Veel voorkomende soorten bacteriën die voedselinfecties veroorzaken zijn E. coli, Listeria en Salmonella. Het lichaam ontdoet zichzelf meestal binnen 48 uur van deze bacteriën door middel van braken. Vaak gaat dit gepaard met misselijkheid. Bij de meeste patiënten verdwijnen de symptomen binnen twee dagen. In sommige gevallen is antibiotica nodig. Voldoende rust nemen en blijven drinken zijn aanbevolen bij een voedselinfectie.

Zure reflux

Zure reflux is een aandoening waarbij het spijsverteringsstelsel niet goed functioneert. De onderste slokdarmsfincter sluit niet goed, waardoor maagzuur en onverteerd voedsel terug naar de slokdarm gaan. De zure smaak van maagzuur kan misselijkheid en zelfs braken veroorzaken. Vaak kunnen leefstijlveranderingen deze maagaandoening verhelpen. Gefrituurd voedsel, citrusvruchten, gekruid voedsel, cafeïne, frisdrank en alcohol moeten worden vermeden of beperkt. Verder moet de patiënt stoppen met roken, het hoofd optillen tijdens het slapen en niet gaan liggen na het eten. Antacida (soort maagzuurremmers) zorgen voor onmiddellijke verlichting van zure reflux. Af en toe is een operatie nodig voor het behandelen van zure reflux.

Zwangerschap

Ochtendmisselijkheid, misselijkheid en braken zijn veelvoorkomende symptomen tijdens de zwangerschap. Deze tekenen zijn het gevolg van de fysieke veranderingen die het lichaam ondergaat om een kind te ondersteunen. Gehydrateerd blijven (voldoende drinken) helpt om de misselijkheid te verminderen tijdens de zwangerschap.

Andere aandoeningen

Er zijn veel aandoeningen die braken kunnen veroorzaken, waaronder:

• Alcoholmisbruik
• Alvleesklierontsteking (pancreatitis)
• Buikvliesontsteking (peritonitis)
• Infecties zoals een oorontsteking (otitis)
• Leverfalen
• Longontsteking
• Nierfalen
• Reflux
• Ziekte van Crohn
• Ziekte van Ménière

Risicofactoren

Medicatiegebruik
Een belangrijke risicofactor voor braken is het gebruik van bepaalde medicijnen, zoals chemotherapeutica, opioïden en antibiotica. Deze medicijnen kunnen direct de maag irriteren of het braakcentrum in de hersenen prikkelen, wat resulteert in braken. Mensen die langdurig medicatie gebruiken, lopen dan ook een groter risico op braken.

Infecties
Infecties, zowel viraal als bacterieel, vormen een andere belangrijke risicofactor voor braken. Gastro-enteritis door virale infecties, zoals norovirus, of door bacteriële infecties, zoals Salmonella, kan leiden tot hevig braken en diarree. Ook luchtweginfecties, zoals griep, kunnen braken veroorzaken door de interactie van het immuunsysteem met de hersenen.

Psychologische factoren
Psychologische factoren, zoals angst, stress of trauma, kunnen ook bijdragen aan braken. Psychogene braken kan optreden bij mensen die lijden aan eetstoornissen, zoals anorexia of boulimia, of in situaties waarin extreme angst of paniek ervaren wordt. Reisziekte, veroorzaakt door een verstoring in het evenwichtssysteem, is een ander voorbeeld van een psychologische risicofactor die leidt tot braken.

Voedselinname
Bepaalde voedingsmiddelen kunnen ook braken uitlokken, vooral bij mensen die gevoelig zijn voor voedselintoleranties of allergieën. Voedselvergiftiging, veroorzaakt door bacteriën of toxines in besmet voedsel, is een veelvoorkomende oorzaak van braken. Het eten van te veel vet of gekruid voedsel kan bij sommige mensen ook leiden tot misselijkheid en braken.

Risicogroepen

Kinderen
Kinderen zijn bijzonder vatbaar voor braken, vooral door infecties zoals virale gastro-enteritis. Bij jonge kinderen kunnen ook voedingsproblemen of een te snel doorkomen van de tandjes braken veroorzaken. Braken kan snel leiden tot uitdroging bij kinderen, wat extra aandacht vereist.

Ouderen
Ouderen hebben een verhoogd risico op braken door de aanwezigheid van onderliggende medische aandoeningen, zoals maag- of leverziekten, neurologische aandoeningen, of het gebruik van medicijnen. Ouderen zijn bovendien kwetsbaarder voor complicaties zoals uitdroging en elektrolytenstoornissen bij frequent braken.

Zwanger vrouwen
Vrouwen die zwanger zijn, vooral in het eerste trimester, hebben vaak last van ochtendmisselijkheid, wat gepaard kan gaan met braken. Dit wordt veroorzaakt door hormonale veranderingen en is meestal tijdelijk. In zeldzame gevallen kan het leiden tot hyperemesis gravidarum, een ernstige aandoening die gevaarlijk kan zijn voor de moeder en de baby.

Geassocieerde symptomen

Misselijkheid
Misselijkheid is een van de meest voorkomende symptomen die gepaard gaat met braken. Het gaat vaak vooraf aan het braken en wordt ervaren als een oncomfortabel gevoel van de maag. Misselijkheid kan het gevolg zijn van vele oorzaken, zoals infecties, voedselvergiftiging of zwangerschap.

Buikpijn
Buikpijn, vooral in de bovenbuik, kan vaak gepaard gaan met braken. Dit kan worden veroorzaakt door een onderliggende aandoening zoals gastritis, maagzweren of galblaasproblemen. Buikpijn kan ook optreden als gevolg van virale of bacteriële infecties die het maagdarmkanaal aantasten.

Diarree
Diarree gaat vaak samen met braken bij gastro-intestinale infecties. Beide symptomen worden vaak veroorzaakt door dezelfde infectie, wat leidt tot verlies van vocht en elektrolyten. Diarree kan ook wijzen op voedselvergiftiging of een andere spijsverteringsstoornis.

Alarmsymptomen

Hevig of langdurig braken
Hevig of langdurig braken kan wijzen op een ernstigere onderliggende aandoening, zoals een infectie, een obstructie van de darmen, of een neurologische aandoening zoals een hersentumor. Wanneer braken gepaard gaat met bloed of donkere, koffiedikachtige substantie, is onmiddellijk medische hulp noodzakelijk.

Uitdroging
Uitdroging is een ernstig risico bij frequent braken, vooral bij kinderen en ouderen. Symptomen van uitdroging zijn onder andere een droge mond, verminderde urineproductie, duizeligheid en een verhoogde hartslag. Wanneer iemand niet in staat is om vocht vast te houden, is medische hulp vereist.

Bloed in braaksel
Bloed in het braaksel is een ernstig alarmsymptoom en kan wijzen op een bloeding in de maag of de slokdarm. Dit kan het gevolg zijn van maagzweren, een verwonding aan de maagwand, of andere ernstige gastro-intestinale aandoeningen. Dit vereist onmiddellijk medisch ingrijpen.

Diagnose en onderzoeken

In sommige gevallen moeten patiënten meteen de huisarts raadplegen, terwijl anderen op de spoedeisende hulp behandeld moeten worden. Als de patiënt de volgende symptomen vertoont naast overgeven, moet hij medische hulp inroepen:

• Bloedbraken (hematemesis)
• Bleekheid
• Buikpijn
• Constante uitdroging
• Koorts
• Lethargie
• Moeite met ademhalen
• Onvermogen om voedsel of vloeistoffen binnen te houden
• Ongecontroleerd braken
• Pijn in de borst
• Plotselinge, ernstige hoofdpijn
• Snelle hartslag
• Sufheid
• Verandering in bewustzijn
• Verwarring

Behandeling

In de meeste gevallen duurt overgeven slechts enkele dagen en verbetert de patiënt vanzelf. Soms is echter verdere medische behandeling nodig. Vocht toedienen via een infuus is meestal nodig als de patiënt niet voldoende drinkt of tekenen van uitdroging vertoont. Als de misselijkheid aanhoudt, kan de arts medicijnen voorschrijven, zoals metoclopramide en domperidon. Af en toe is chirurgische behandeling vereist bij de oorzaak van het braken.

Prognose

Meestal goedaardig
In de meeste gevallen is braken goedaardig en het gevolg van tijdelijke aandoeningen zoals infecties of voedselvergiftiging. Bij gezonde volwassenen is de prognose doorgaans goed, vooral als de oorzaak van het braken kan worden behandeld of zelf geneest.

Complicaties bij onderliggende aandoeningen
Bij chronisch of ernstig braken, vooral wanneer het gepaard gaat met andere symptomen zoals gewichtsverlies, buikpijn of bloed, kan het wijzen op een ernstige onderliggende aandoening die een zorgvuldige diagnostiek en behandeling vereist. Complicaties kunnen onder meer uitdroging, elektrolytenstoornissen en in zeldzame gevallen ernstige schade aan de maagwand zijn.

Complicaties

De grootste bedreiging voor patiënten die vaak braken is uitdroging. Dit komt door het verlies van vocht uit de lichaamsreserves. Oudere patiënten en jonge kinderen zijn hier het meest vatbaar voor. Vaak zijn er ook elektrolyten verloren gegaan, zoals kalium. Een elektrolytenverstoring kan leiden tot ademhalingsproblemen, spierzwakte en -krampen, en een onregelmatige hartslag. Het herstel van het vochtverlies kan het beste gebeuren met dranken die elektrolyten bevatten, zoals sportdranken of elektrolytenoplossingen zoals ORS (orale rehydratatiezouten). Water drinken is ook een uitstekende manier om het vocht te vervangen. Verpakte ijslolly's en koele vruchtensappen werken even goed. Wanneer een patiënt zich iets beter voelt, kan hij beginnen met lichte maaltijden zoals crackers, toast en appelmoes. Met kleine porties krijgt hij de nodige voedingsstoffen binnen.

Preventie van braken

Misselijkheid en braken als gevolg van bewegingsziekte of stress kunnen het braakstadium voorkomen door volgende tips te volgen:

• alcohol, cafeïne en zure dranken zoals sinaasappelsap vermijden
• diepe ademhalingsoefeningen oefenen
• een koud drankje drinken
• fysieke activiteit vermijden
• gaan zitten of zich laten ondersteunen
• gemberbier drinken of gember eten (kalmeert de maag)
• kleine hoeveelheden suikerachtige vloeistof drinken (zoals frisdrank of vruchtensap)
• vettig en gekruid voedsel vermijden

Lees verder

• Kokhalzen: Oorzaken en behandelingen van 'droog braken'
• Fecaal braken: Oorzaken van overgeven van stoelgang via mond
• Projectielbraken: Explosief (heftig) braken
• Ochtendmisselijkheid: Braken en misselijk bij zwangerschap
• Gal overgeven: Milde en ernstige oorzaken van braken van gal