Lymfeklieren: functie, taken, ligging & ziekten lymfestelsel

Wat zijn lymfeklieren en wat is de functie van lymfeklieren? Het lymfatisch systeem duidt op het geheel van organen, vaten en weefsels in het lichaam, waarin zich voornamelijk lymfe en lymfocyten (witte bloedcellen) bevinden en getransporteerd worden. Lymfeklieren maken hier onderdeel van uit en bevatten witte bloedcellen en antistoffen die het lichaam verdedigen tegen infecties. Lymfeklieren liggen op strategische plaatsen in het lichaam, zoals hals, lies, nek en oksel. Lymfeklieren filteren beschadigde cellen, kankercellen en lichaamsvreemde deeltjes (zoals bacteriën en virussen) uit de vloeistof, het lymfevocht, wanneer deze door het lymfestelsel stroom. Vervolgens worden de boosdoeners door speciale witte bloedcellen, lymfocyten, vernietigd.

• Lymfatisch systeem of lymfestelsel
• Lymfevaten
• Stelsel van lymfevaten
• Eenrichtingssysteem
• Lymfevocht
• Wat zijn lymfeklieren?
• Anatomie en structuur
• Ligging en locatie van lymfeklieren
• Cervicale lymfeknopen
• Axillaire lymfeknopen
• Supraclaviculaire lymfeknopen
• Mediastinale lymfeknopen
• Inguinale lymfeknopen
• Retroperitoneale lymfeknopen
• Mesenterische lymfeknopen
• Bekkenlymfeknopen
• Andere lymfeknopen
• Gezwollen lymfeklieren
• Hals of kaak
• Achter het oor en in de schedelbasis
• Onder de oksels
• Boven het sleutelbeen
• In de lies
• Taken en functie van het lymfestelsel
• Ziekten van het lymfestelsel
• Oorzaken van lymfeklierzwelling
• Infecties
• Kanker
• Onderzoek en diagnose
• Zelfonderzoek – Voelen en kijken
• Het bezoek aan de huisarts
• Bloedonderzoek
• Beeldvorming
• Biopsie

Lymfatisch systeem of lymfestelsel

Het lymfatisch systeem bestaat uit het lymfevatenstelsel, een netwerk van lymfevaten, knopen (ook wel lymfeklieren genoemd) en een groot aantal lymfatische organen waarin lymfatisch weefsel voorkomt. Het lymfestelsel vormt een netwerk door het hele lichaam. Het lymfestelsel speelt een belangrijke rol in het reinigings- en afweersysteem van het lichaam. Lymfatisch weefsel wordt vooral gekenmerkt door ophopingen van lymfocyten, één van de vijf soorten leukocyten (witte bloedcellen, welke vooral betrokken zijn bij onze afweer). Lymfocyten vormen 25% van het totaal aantal witte bloedcellen. Lymfatische organen zijn de vele lymfeklieren (lymfeknopen) die door het hele lichaam voorkomen en deel uitmaken van het lymfevatenstelsel. Lymfeklieren komen voor in de liezen, oksels en de zijkanten van de hals, en werken als een soort filters voor de vernietiging van afvalstoffen in het lichaam. De milt en de thymus (zwezerik) zijn ook lymfatische organen, evenals de neus- en keelamandelen. Als het lymfestelsel ergens beschadigd raakt, kan er lymfoedeem ontstaan, een ongewenste ophoping van lymfevocht.

Lymfevaten

Stelsel van lymfevaten

Het lymfestelsel is een stelsel van lymfevaten dat vocht afvoert (lymfe). Het is dus een afvoerend systeem. Tussen de cellen in je lichaam bevindt zich weefselvocht, waarvan een deel via de haarvaatjes wordt afgevoerd en een deel gaat de lymfevaten in. Dit vocht noemt men lymfe en door middel van samentrekkende bewegingen wordt het vervoerd. Lymfevocht ontstaat vanuit het bloed. Het bloed wordt door de slagaders naar organen en weefsels (zoals de spieren en de huid) vervoerd, zodat deze zuurstof en voedingsstoffen krijgen. De afvoer van bloed, samen met afvalstoffen, vindt plaats via de aders terug naar het hart. Een deel van het bloed treedt bij de weefsels uit de bloedbaan om al het weefsel van voldoende zuurstof te kunnen voorzien. Een klein gedeelte hiervan gaat niet meteen terug naar het bloed of de bloedbaan, maar wordt door de lymfevaten opgenomen. Het overgebleven vocht wordt 'weefselvocht' of 'lymfevocht' genoemd.

Eenrichtingssysteem

Het lymfevatstelsel is een eenrichtingssysteem van lymfevaten, die zich verspreid door het gehele lichaam bevinden. Het stelsel is eenrichtingsverkeer, aangezien de meeste lymfevaten kleppen hebben die ervoor zorgen dat de lymfe in één richting blijft stromen. Deze vaten beginnen als haarvaten en nemen geleidelijk in omvang toe en passeren lymfeweefsel of lymfeknopen en uiteindelijk komen ze samen in de grote gezamenlijke lymfevaten en de borstbuis (ductus thoracicus), die weer uitmondt in de aderen van de bloedsomloop. Het vocht komt dus uiteindelijk in de bloedbaan terecht en wordt vervolgens via de normale wegen, de lever, het lichaam uitgescheiden.

Lymfevocht

Lymfevocht is een wat stroperige substantie dat witte bloedcellen bevat, waardoor het een beetje wittig van kleur is. Lymfevocht is in feite water met een heleboel eiwitten en heel veel afvalstoffen, zoals beschadigde cellen, kankercellen en lichaamsvreemde deeltjes (onder meer bacteriën en virussen), die zich in de weefselvloeistof kunnen bevinden. Als het lichaam niet naar behoren functioneert, kan het vocht zich gaan ophopen.

Wat zijn lymfeklieren?

Onderweg stroomt lymfe door lymfeklieren, waar ieder mens ongeveer 400 tot 600 van heeft. De ene persoon heeft meer lymfeklieren dan de ander. Lymfeklieren of lymfeknopen zijn orgaantjes op het verloop van lymfevaten en het bestaat uit vele lymfocyten (witte bloedcellen). Lymfeklieren bevinden zich op strategische plaatsen in het lichaam, zoals in de hals, de oksel, in de liezen en eigenlijk in de hele romp. Deze lymfeklieren zorgen ervoor dat vocht gezuiverd wordt; het zijn filterstations voor de lymfe. Beschadigde cellen, kankercellen en lichaamsvreemde deeltjes uit de vloeistof, worden gefilterd. In feite is het een soort zuiveringssysteem in het lichaam. Daarnaast maken de lymfeklieren gespecialiseerde bloedcellen die in staat zijn de beschadigde cellen, kankercellen en lichaamsvreemde deeltjes te vernietigen. Het gaat om de zogeheten 'T-lymfocyten': gespecialiseerde afweercellen die ziekteverwekkers direct aanvallen. Deze worden niet alleen in het beenmerg, maar ook in de milt, lymfeklieren en thymus gevormd. De lymfeklieren kun je normaal gesproken niet zien, maar als je bijvoorbeeld ziek bent en de griep hebt, voel je wel eens dat ze opgezet zijn.

Anatomie en structuur

Elke lymfeknoop is verdeeld in de capsule en de cortex. De capsule is een buitenste laag bindweefsel. Onder de capsule ligt de cortex, een gebied dat voornamelijk geïnactiveerde B- en T-lymfocyten bevat, plus tal van aanvullende cellen zoals dendritische cellen en macrofagen. De cortex is verder onderverdeeld in twee functionele gebieden: de buitenste cortex en de binnenste cortex of paracortex. Deze gebieden omringen een binnenste medulla (merg), die voornamelijk bestaat uit geactiveerde antilichaamafscheidende plasmacellen.

Ligging en locatie van lymfeklieren

Lymfeklieren bevinden zich door je hele lichaam, waaronder de hals, oksels, liezen, rond je darmen en tussen de longen. Lymfeklieren voeren lymfevocht af uit nabijgelegen organen of delen van je lichaam.

Cervicale lymfeknopen

Cervicale lymfeklieren liggen in de hals en worden met name gevoeld bij een bovenste luchtweginfectie. Het filtert lymfevloeistof die uit het hoofd, de hoofdhuid en de hals komt. Lymfeklieren in den hals kunnen worden onderverdeeld in drie regio's:

• Anterieure cervicale lymfeklieren: lymfeklieren die zich het dichtst bij de voorkant van je hals bevinden en deze voel je vaak als je getroffen worden door een verkoudheid of keelontsteking.
• Achterste cervicale lymfeklieren: liggend achter de spierband die aan de zijkant van de nek loopt (de musculus sternocleidomastoideus, een tweekoppige spier in het halsgebied), liggen de achterste knopen. Deze knooppunten worden vaak vergroot wanneer mensen klierkoorts of Pfeiffer oplopen.
• Occipitale lymfeklieren: deze knooppunten liggen op de achterkant van de nek aan de basis van de schedel en worden ook vaak vergroot bij mensen die klierkoorts hebben opgelopen.

Lymfeklieren kunnen ook voor en achter het oor en langs de kaaklijn worden gevoeld.

Axillaire lymfeknopen

Axillaire lymfeklieren zijn de lymfeklieren in je oksel. Opgezette klieren in de oksel kunnen onder meer worden veroorzaakt door een huidinfectie van de arm, reacties op bepaalde medicijnen en virusinfecties zoals klierkoorts. Het kan ook wijzen op borstkanker dat zich uitgezaaid heeft. Er zijn meestal tussen de 10 en 40 lymfeklieren in de oksel, waarvan er veel worden verwijderd wanneer een persoon een okselklierdissectie ondergaat in geval van borstkanker.

Supraclaviculaire lymfeknopen

Supraclaviculaire lymfeklieren kunnen bij vergroting net boven het sleutelbeen worden gevoeld. Een zwelling van deze knooppunten betekent meestal een ernstig onderliggend probleem (zoals longkanker of een lymfoom).

Mediastinale lymfeknopen

Mediastinale lymfeklieren bevinden zich in het mediastinum, de ruimte tussen de beide longen in, die ventraal begrensd wordt door het borstbeen en dorsaal door de wervelkolom. Je kunt deze knooppunten niet voelen, maar ze kunnen zichtbaar worden gemaakt via beeldvormingsonderzoek zoals een CT-scan of PET-scan. Bepalen of kanker aanwezig is in deze knooppunten is belangrijk bij het bepalen van het stadium van longkanker en sommige lymfomen

Inguinale lymfeknopen

Inguinale lymfeklieren zijn aanwezig in het liesgebied. Omdat ze weefsels van de voeten naar de lies afvoeren, zijn er veel redenen waarom deze knooppunten opgezet en ontstoken kunnen raken. Meestal worden ze opgezwollen na een blessure of infectie in de benen, maar ze kunnen ook een teken zijn een seksueel overdraagbare aandoening (soa) tot kanker.

Retroperitoneale lymfeknopen

Retroperitoneale lymfeklieren liggen diep in de buik en zijn alleen te zien in beeldvormende onderzoeken. Het zijn de knooppunten waarnaar teelbalkanker zich voor het eerst verspreidt

Mesenterische lymfeknopen

Mesenteriale lymfeklieren lijken op retroperitoneale knopen, die diep in de buik liggen in de membranen die de darm omringen. Bij adolescenten kunnen deze knooppunten ontstoken raken (mesenteriale lymfadenitis) met symptomen die sterk kunnen lijken op blindedarmontsteking (appendicitis). Ze kunnen bij sommige kankers vergroot zijn, maar dit komt veel minder vaak voor.

Bekkenlymfeknopen

Bekkenlymfeklieren liggen diep in het bekken en zijn alleen te zien in beeldvormende onderzoeken. Ze kunnen betrokken zijn bij kankers zoals onder meer blaaskanker en prostaatkanker.

Andere lymfeknopen

Er zijn clusters van lymfeklieren nabij de elleboog, achter de knie, langs de grotere luchtwegen, langs de aorta en vele andere delen van het lichaam.

Gezwollen lymfeklieren

Lymfeklieren in verschillende delen van het lichaam kunnen om verschillende redenen opgezwollen raken. Gezwollen lymfeklieren komen vooral voor op de volgende plekken:

• in de hals
• achter het oor
• aan de basis van de schedel
• onder de kaak
• boven het sleutelbeen
• onder de armen (oksels)
• rond de lies

Hals of kaak

Gezwollen lymfeklieren aan de zijkant van de hals of onder de kaak komen het meest voor. Het kan worden veroorzaakt door een infectie rond dat gebied, zoals een tandontsteking of abces, keelontsteking, virale ziekte of infectie van de bovenste luchtwegen. De meeste oorzaken van gezwollen lymfeklieren in dit gebied zijn goedaardig (dus geen kanker), maar soms kan zwelling van deze lymfeklieren wijzen op kanker in het hoofd-halsgebied.

Achter het oor en in de schedelbasis

Gezwollen lymfeklieren achter het oor of in de schedelbasis kunnen komen door een infectie van de oorschelp, ringworm op de hoofdhuid (waarbij er sprake is van een schimmelinfectie op het behaarde hoofd), vijfde ziekte (parvovirus B19), rubella of rodehond, etc.

Onder de oksels

Bij gezwollen lymfeklieren onder je oksel is er dikwerf sprake van een (huid)infectie van je armen of handen. Vergrote lymfeklieren ontstaan als reactie op ontstekingen in hun drainagegebied en daardoor kunnen veel lymfocyten gevormd worden, wat leidt tot toename in omvang van de klier en dus een zwelling van de klier.

Bij borstkanker is het onderzoeken van de lymfeklieren onder de oksel erg belangrijk. Vergrote lymfeklieren kunnen duiden op uitzaaiingen en als lymfeklieren niet vergroot zijn, kunnen ze soms ook kleine uitzaaiingen bevatten. Daarom kan het nodig zijn om lymfeklieren in de oksel te verwijderen en nauwkeuriger te onderzoeken bij borstkanker.

Boven het sleutelbeen

Vergrote lymfeklieren boven het sleutelbeen staat bekend als supraclaviculaire lymfadenopathie. Dit wordt altijd als abnormaal beschouwd. Deze duiden over het algemeen op een infectie in de nabije omgeving of op kanker. Voorbeelden zijn longinfectie, longkanker, lymfoom in de borstholte (geeft vaak ook klachten als hoesten en benauwdheid, met name bij plat liggen) of borstkanker. Af en toe kanker die verder weg is, uitzaaien naar deze lymfeklieren, zoals genitale kanker of darmkanker. Gezwollen lymfeklieren boven het sleutelbeen kunnen ook wijzen op tuberculose (tbc) of sarcoïdose zijn.

In de lies

Gezwollen lymfeklieren in de lies kunnen soms spontaan optreden bij jonge mensen, maar ze kunnen ook het gevolg zijn van sommige seksueel overdraagbare aandoeningen (soa's), lokale infecties, infecties van de onderste ledematen (inclusief de voet en tenen) of genitale kankers.

Taken en functie van het lymfestelsel

Het lymfevaatstelsel heeft resumerend twee belangrijke taken:

• drainage van interstitiële vloeistof (dat is lichaamsvloeistof die zich tussen de cellen bevindt);
• het bestrijden van ziekten door het verwijderen van beschadigde cellen uit het lichaam (kankercellen) en bescherming van het lichaam tegen indringers, zoals bacteriën en virussen, zodat de verspreiding van infecties en kanker tegengegaan wordt.

Ziekten van het lymfestelsel

Mogelijke ziekten van het lymfestelsel zijn onder meer:

• lymfeklierkanker (lymfoom)
• lymfeklierontsteking (lymfadenitis)
• lymfekliervergroting
• lymfestuwing
• lymfevatontsteking (lymfangitis)
• lymfevatverwijding (lymfe-aneurysma )
• lymfoedeem

Oorzaken van lymfeklierzwelling

Lymfeklieren hebben normaal gesproken het formaat van een erwt en soms kun je ze voelen onder de huid. Lymfeklieren kunnen opzwellen bij een infectie of ontsteking. De lymfeklieren die zich dichtbij een infectie of ontsteking bevinden, zwellen dan op. Lymfeklieren in je hals kunnen bijvoorbeeld opzwellen bij een ontsteking van de keel, neus, oor, kaak, tandwortels of van de huid.

Infecties

Een vergrote lymfeklier in de hals verdwijnt vanzelf, zodra de ontsteking voorbij is. Houd er rekening mee dat het wel een week kan duren voordat de zwelling is afgenomen. Virusinfecties zoals de ziekte van Pfeiffer zijn van invloed op het hele lichaam. Hierbij kun je in verschillende delen van het lichaam, zoals de hals, oksel en liezen, opgezette lymfeklieren ontwikkelen. Een huidinfectie van de arm kan ervoor zorgen dat de lymfeklieren in de oksel zwellen en een infecties van het been of geslachtsdelen kunnen een zwelling veroorzaken van de lymfeklieren in de lies.

Kanker

Kanker, lymfomen en leukemie zijn minder frequent voorkomende oorzaken van opgezette lymfeklieren.

Onderzoek en diagnose

We hebben het allemaal wel eens gehad: ineens voel je een bobbeltje in je hals, onder je kaak of achter je oor. Lymfeklieren die opgezet zijn, kunnen je behoorlijk ongerust maken. Wat is het? Waar komt het vandaan? En vooral, wat moet je doen? Geen paniek – het is vaak helemaal niet zo ernstig als het lijkt! Laten we samen op onderzoek uitgaan en ontdekken hoe lymfeklierzwelling wordt onderzocht en gediagnosticeerd.

Zelfonderzoek – Voelen en kijken

Het eerste wat je doet als je zo’n gezwollen lymfeklier opmerkt, is waarschijnlijk even voelen. Is het hard of zacht? Beweeglijk of juist stijf? En misschien ook wel: doet het pijn? Vaak worden lymfeklieren groter als je lichaam een infectie aan het bestrijden is, zoals een verkoudheid of keelinfectie. Als je net ziek bent geweest of een loopneus hebt, is dat bobbeltje vaak een teken dat je lichaam hard aan het werk is. Voel je andere zwellingen in je nek, oksels of lies? Dat kan belangrijk zijn om op te letten. Als de zwelling pijnlijk is en binnen een paar dagen weer afneemt, is het meestal niets om je zorgen over te maken.

Het bezoek aan de huisarts

Als de zwelling langer aanhoudt of groter wordt, is het tijd om naar je huisarts te gaan. De huisarts stelt allerlei vragen: wanneer heb je de zwelling ontdekt? Heb je recent koorts of een infectie gehad? Hoe voel je je verder? Daarna zal de arts de lymfeklieren onderzoeken door ze voorzichtig te palperen (een mooi woord voor voelen). Hierbij kijkt de arts naar de grootte, gevoeligheid en beweeglijkheid van de klieren. Vaak kan de huisarts op basis van je klachten en het lichamelijke onderzoek al een goed idee hebben waar de zwelling vandaan komt. In veel gevallen is het een onschuldige reactie van je immuunsysteem.

Bloedonderzoek

Als de oorzaak niet direct duidelijk is of als de arts vermoedt dat er iets anders speelt, kan er bloedonderzoek worden gedaan. Dit geeft meer inzicht in wat er gaande is in je lichaam. Zijn er tekenen van een infectie, zoals verhoogde witte bloedcellen? Of misschien duidt het bloedonderzoek op een ontsteking of iets anders dat je lymfeklieren doet reageren. Het mooie van bloedonderzoek is dat het vaak snel en duidelijk antwoorden geeft, zodat je niet lang in onzekerheid hoeft te zitten.

Beeldvorming

Als de zwelling aanhoudt of als er verdere vragen zijn, kan de huisarts je doorverwijzen voor beeldvormend onderzoek, zoals een echografie, röntgenfoto of in sommige gevallen een CT-scan. Dit klinkt misschien spannend, maar het is eigenlijk gewoon een manier om nog nauwkeuriger naar de klier en de omliggende weefsels te kijken. Een echo bijvoorbeeld is volledig pijnloos en laat zien hoe de zwelling eruitziet vanbinnen. Zo kan de arts bepalen of er verder onderzoek nodig is.

Biopsie

Als de oorzaak van de zwelling nog steeds niet helemaal duidelijk is, kan de arts beslissen om een biopsie te doen. Hierbij wordt een klein stukje weefsel uit de gezwollen lymfeklier genomen om dit onder de microscoop te onderzoeken. Dit klinkt misschien eng, maar het is vaak de meest nauwkeurige manier om te achterhalen of er iets ernstigs aan de hand is of dat het toch een onschuldige zwelling is.

Lees verder

• Lymfeklierontsteking: symptomen, oorzaak en behandeling
• Lymfeklierzwelling kind: symptomen, oorzaak en behandeling
• Non-Hodgkin-lymfoom (NHL): symptomen, oorzaak en behandeling
• Lymfeklierkanker: symptomen Hodgkin-lymfoom en behandeling
• Vergrote lymfeklieren in de buikholte: oorzaken en onderzoek