Botulisme: Infectieziekte met spierzwakte en verlamming

Botulisme is een zeldzame maar zeer ernstige aandoening die wordt veroorzaakt door het toxine van de bacterie Clostridium botulinum. Deze bacterie komt voor in besmet voedsel, maar kan ook via open wonden het lichaam binnendringen. Het krachtige toxine veroorzaakt ernstige neurologische symptomen, waaronder spierzwakte en verlamming. Zonder snelle behandeling kan de ziekte dodelijk zijn, maar met een tijdige interventie kunnen patiënten volledig herstellen.

• Epidemiologie ernstige infectieziekte
• Mechanisme
• Oorzaak en soorten: Besmette voeding of open wonden
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Spierzwakte en verlamming
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling met medicijnen
• Prognose van blootstelling aan toxine van de bacterie
• Complicaties botulisme
• Preventie

Epidemiologie ernstige infectieziekte

Botulisme is een zeldzame maar ernstige infectieziekte die wereldwijd voorkomt. De incidentie van botulisme varieert afhankelijk van het type (bijvoorbeeld voedsel-, wond- of babybotulisme). In de westerse wereld komt voedselgerelateerd botulisme relatief zelden voor, met jaarlijks slechts enkele gevallen per miljoen mensen. De meest voorkomende vorm van botulisme is babybotulisme, dat vaak voorkomt in landen met een hoog ontwikkelingsniveau, zoals de Verenigde Staten. De meeste gevallen van botulisme in deze landen zijn geassocieerd met het eten van besmette honing, hoewel andere bronnen ook mogelijk zijn. In ontwikkelingslanden komt wondbotulisme vaker voor, vaak in verband met slechte hygiëne bij verwondingen.

Geografische verspreiding

Botulisme komt wereldwijd voor, maar de incidentie varieert sterk afhankelijk van de regio en de blootstellingsrisico's. In sommige gebieden van Afrika en Azië, waar voedselbewaring en hygiënepraktijken minder strikt zijn, komt voedselbotulisme vaker voor. In westerse landen, waar de ziekte goed wordt gecontroleerd door sanitaire normen en gezondheidsmaatregelen, is het aantal gevallen veel lager. De ziekte is vaak geassocieerd met landelijke en afgelegen gebieden waar infectiebronnen moeilijker te beheersen zijn.

Risicogroepen

Kinderen onder de 12 maanden lopen het grootste risico op babybotulisme, een vorm van de ziekte die wordt veroorzaakt door het inademen of inslikken van botulisme-sporen. Ouderen en mensen met een verzwakt immuunsysteem kunnen ook vatbaarder zijn voor botulisme, vooral in gevallen van wondbotulisme. Het gebruik van onveilige injectiepraktijken of het behandelen van wonden met onvoldoende hygiëne vergroot het risico op wondbotulisme.

Mechanisme

Botulisme wordt veroorzaakt door de neurotoxinen die worden geproduceerd door de bacterie Clostridium botulinum. Deze toxinen blokkeren de afgifte van acetylcholine, een neurotransmitter die essentieel is voor de spierfunctie. Het resultaat is spierzwakte en, in ernstige gevallen, verlamming. Er zijn verschillende typen botulinetoxine, die verschillende mechanismen hebben, maar de algemene werking is hetzelfde: het blokkeren van de zenuwimpulsen die de spieren aansteken, wat leidt tot een progressieve verlamming die vaak begint bij de ogen en mond en zich vervolgens naar de rest van het lichaam verspreidt.

Botulisme toxinen

Er zijn verschillende typen botulinetoxine (A, B, C, D, E, F, G), maar type A is de meest voorkomende oorzaak van menselijke botulisme-infecties. De toxinen kunnen het zenuwstelsel beschadigen door zich te binden aan presynaptische zenuwuiteinden, waardoor de afgifte van acetylcholine wordt geblokkeerd, wat leidt tot verlamming van de spiervezels. De effecten van de toxine kunnen binnen enkele uren tot dagen optreden, afhankelijk van de hoeveelheid die wordt geabsorbeerd.

Oorzaak en soorten: Besmette voeding of open wonden

Voedselbotulisme

Clostridium botulinum is een bacterie die wereldwijd voorkomt in de bodem en onbehandeld water. De bacterie produceert sporen die overleven in verkeerd bewaard of ingeblikt voedsel. Deze sporen kunnen onder anaërobe omstandigheden toxines vormen, die bij consumptie een ernstige vergiftiging veroorzaken, zelfs in kleine hoeveelheden. Besmette voedingsmiddelen omvatten onder meer slecht verwerkte groenten in blik, gezouten varkensvlees en ham, gerookte of rauwe vis, honing, glucosestroop, gebakken aardappelen in folie, wortelsap en knoflook in olie.

Infantiel botulisme

Infantiel botulisme, ook bekend als zuigelingenbotulisme, ontstaat wanneer zuigelingen sporen van Clostridium botulinum binnenkrijgen. Deze bacteriën kunnen in het maagdarmkanaal van de baby groeien en toxines produceren. De belangrijkste bronnen zijn honing en glucosestroop, maar besmette oppervlakken of fopspenen kunnen ook een rol spelen. Deze vorm van botulisme komt vooral voor bij zuigelingen jonger dan één jaar, omdat hun darmflora nog niet volledig ontwikkeld is om de bacterie te bestrijden.

Wondbotulisme

Wondbotulisme treedt op wanneer de bacteriën via open wonden het lichaam binnendringen en toxines beginnen te produceren. Deze vorm komt vaker voor bij intraveneuze drugsgebruikers door het gebruik van verontreinigde naalden. De symptomen van wondbotulisme verschijnen doorgaans tussen zeven en veertien dagen na blootstelling aan het toxine.

Risicofactoren

Er zijn verschillende risicofactoren die de kans op het ontwikkelen van botulisme vergroten. De belangrijkste risicofactoren zijn onder andere het eten van onvoldoende verhit of gecorrigeerd voedsel, zoals thuis ingeblikte groenten of vis die niet goed zijn behandeld. Onveilige injectiepraktijken, zoals het gebruik van onsteriele naalden bij drugsgebruik, kunnen ook het risico op wondbotulisme verhogen. Ook kunnen sommige medische procedures of het onterecht gebruik van cosmetische injecties leiden tot botulisme.

Zwak immuunsysteem

Mensen met een verzwakt immuunsysteem, zoals ouderen of patiënten met bepaalde chronische ziekten (bijv. HIV), kunnen vatbaarder zijn voor botulisme-infecties, omdat hun lichaam minder goed in staat is om de toxinen te bestrijden. Dit verhoogt het risico op ernstige complicaties en een langer herstel.

Infectie door zelfgemaakt of slecht opgeslagen voedsel

Huisgemaakte ingemaakte of geconserveerde voedingsmiddelen, vooral die die niet op de juiste manier zijn verwerkt om bacteriën en hun toxinen te doden, vormen een significant risicofactor voor botulisme-infecties. Clostridium botulinum groeit in anaerobe (zuurstofloze) omstandigheden, zoals in slecht geconserveerd voedsel, en kan zich vermenigvuldigen en toxines produceren.

Risicogroepen

Botulisme kan iedereen treffen, maar er zijn bepaalde risicogroepen die een verhoogde kans hebben op het ontwikkelen van de ziekte.

Baby's en jonge kinderen

Babybotulisme is de meest voorkomende vorm van botulisme bij jonge kinderen, vooral bij kinderen jonger dan zes maanden. Dit komt omdat hun darmflora nog niet volledig ontwikkeld is en de bacterie Clostridium botulinum zich gemakkelijker kan vestigen in de darmen. Baby’s kunnen botulisme oplopen door het eten van besmette honing of andere voedselbronnen die de bacterie bevatten.

Drugsgebruikers

Mensen die injecteerbare drugs gebruiken, lopen een hoger risico op wondbotulisme. Het gebruik van niet-steriele naalden kan het risico verhogen op infecties die het zenuwstelsel beïnvloeden en botulisme veroorzaken.

Mensen met bepaalde medische aandoeningen

Mensen met bepaalde medische aandoeningen, zoals een verzwakt immuunsysteem door bijvoorbeeld HIV of kanker, kunnen vatbaarder zijn voor ernstige vormen van botulisme. Bij deze patiënten is de kans groter dat de infectie zich snel verspreidt en tot ernstige verlamming leidt.

Symptomen: Spierzwakte en verlamming

De symptomen van botulisme verschijnen meestal binnen 12 tot 36 uur na blootstelling, maar in sommige gevallen kan dit variëren van enkele uren tot acht dagen. De ziekte veroorzaakt geen koorts of bewustzijnsverlies, maar wel progressieve spierzwakte en verlamming, die kan beginnen bij de gezichtsspieren en zich uitbreidt naar andere delen van het lichaam, inclusief de ademhalingsspieren.

Volwassenen

Bij volwassenen met botulisme kunnen de volgende symptomen optreden:

• ademhalingsproblemen die kunnen leiden tot ademstilstand
• braken
• buikkrampen
• constipatie
• diarree
• dubbelzien (diplopie)
• droge mond (xerostomie)
• lagoftalmie (onvermogen om de oogleden volledig te sluiten)
• misselijkheid
• moeite met slikken en spreken
• verlamming (symmetrisch aan beide zijden van het lichaam)
• zwakte in de nek en armen
• zwelling van de buik

Zuigelingen

Symptomen bij zuigelingen met botulisme zijn onder andere:

• ademhalingsproblemen
• constipatie
• kwijlen
• verlies van spierspanning (hypotonie)
• voedingsproblemen en zwak zuigen
• zwak huilen
• zwakte

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van botulisme kunnen zich snel ontwikkelen na de besmetting. De symptomen beginnen vaak in de gezichts- en mondspieren en breiden zich vervolgens uit naar andere delen van het lichaam.

Oog- en mondsymptomen

Een van de eerste tekenen van botulisme is een dubbelbeeld, wat veroorzaakt wordt door de verlamde oogspieren. Ook kunnen patiënten moeite hebben met slikken of spreken, wat het gevolg is van de verlamming van de mond- en keelspieren.

Spierzwakte en verlamming

Na de beginfase van de ziekte kunnen patiënten progressieve spierzwakte ervaren, die meestal begint in de armen en benen en zich verder uitbreidt. Dit kan uiteindelijk leiden tot volledige verlamming van het lichaam, inclusief de ademhalingsspieren.

Belemmerde ademhaling

In ernstige gevallen kan botulisme de ademhalingsspieren aantasten, waardoor de patiënt moeite heeft met ademhalen. Dit kan leiden tot ademhalingsfalen, wat levensbedreigend is als het niet snel wordt behandeld.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

Bij een lichamelijk en neurologisch onderzoek kunnen de volgende bevindingen worden vastgesteld:

• afwezige of verminderde diepe peesreflexen
• afwezige of verminderde slikreflex
• een hangend ooglid (ptosis)
• verlies van spierfunctie, beginnend in het bovenlichaam en zich verspreidend naar beneden
• geen koorts
• paralytische darm
• spraakgebrek
• urineretentie
• wazig gezichtsvermogen

Diagnostisch onderzoek

De diagnose van botulisme wordt bevestigd door het aantonen van het toxine in bloed, ontlasting of verdacht voedsel. Een ontlastingscultuur kan nuttig zijn bij het opsporen van de bacterie.

Differentiële diagnose

Botulisme kan verward worden met andere aandoeningen, zoals:

• aangeboren neuropathie of myopathie
• toxiciteit door aminoglycosiden
• basilaire slagader beroerte
• cerebrovasculaire aandoeningen van de hersenstam
• difterie
• tekenverlamming
• encefalitis
• familiaire mediterrane koorts
• Guillain-Barré syndroom
• het innemen van penicillamine
• Lambert-Eaton syndroom
• hypermagnesiëmie
• hyperthyreoïdie
• intracraniële letsels
• myasthenia gravis
• poliomyelitis
• progressieve externe oftalmoplegie
• vergiftigingen door atropine, scopolamine, organofosfaatinsecticiden, schaaldieren, giftige paddenstoelen, koolmonoxide, methylalcohol, methylchloride, en natriumfluoride

Behandeling met medicijnen

De behandeling van botulisme bestaat uit het toedienen van antitoxinen om de werking van het toxine te neutraliseren. Bij ademhalingsproblemen wordt de patiënt opgenomen in het ziekenhuis, waar zo nodig kunstmatige beademing wordt toegepast. Als slikproblemen aanwezig zijn, wordt intraveneuze voeding toegediend. Antibiotica zijn soms nuttig bij wondbotulisme, maar niet bij voedselbotulisme.

Prognose van blootstelling aan toxine van de bacterie

De prognose van botulisme hangt sterk af van de snelheid waarmee de ziekte wordt gediagnosticeerd en behandeld. Wanneer botulisme tijdig wordt opgespoord en behandeld met antitoxines en ondersteunende zorg, kunnen veel patiënten volledig herstellen.

Herstel na behandeling

Veel patiënten herstellen volledig van botulisme, hoewel het herstel enkele maanden kan duren. Spierzwakte kan langdurig aanhouden, en sommige patiënten kunnen nog enkele weken of maanden behandeling nodig hebben om volledig te herstellen van de verlamming.

Ernstige gevallen

Als botulisme niet snel wordt behandeld, kan het leiden tot blijvende verlamming, ademhalingsproblemen en in sommige gevallen de dood. Langdurige ziekenhuisopname kan nodig zijn om het herstelproces te ondersteunen, vooral als ademhalingsondersteuning nodig is.

Complicaties botulisme

Mogelijke complicaties van botulisme zijn:

• ademhalingsstilstand
• aspiratiepneumonie
• longontsteking
• langdurige spierzwakte
• neurologische problemen die tot een jaar kunnen aanhouden
• mydriasis

Preventie

De preventie van botulisme richt zich voornamelijk op het voorkomen van besmetting door botulisme-sporen in voedsel of door onveilige injecties.

Veilige voedselbereiding

Het juiste proces voor het bewaren van voedsel, zoals het inblikken van groenten en vis volgens de aanbevolen richtlijnen, kan de kans op besmetting met Clostridium botulinum aanzienlijk verminderen. Koken of steriliseren van voedsel is essentieel om botulisme te voorkomen.

Hygïenepraktijken bij injecties

Gebruik altijd steriele naalden en vermijd onveilige injectiepraktijken om het risico op wondbotulisme te minimaliseren. Mensen die drugs injecteren, moeten worden aangemoedigd om hulp te zoeken voor veiligere praktijken.

Informatie en bewustzijn

Voorlichting over de gevaren van botulisme, vooral over het geven van honing aan baby's en het veilig bereiden van voedsel, kan het risico op botulisme aanzienlijk verminderen.

Lees verder

• Spierzwakte (zwakke spieren): Verminderde spierkracht