Fenylketonurie (PKU): Afwijkingen aan hersenen en lichaam

Bij fenylketonurie ontstaat door een enzymdeficiëntie een opbouw van fenylalanine. Vooral de hersenen zijn aangetast door de ophoping van dit aminozuur (bouwsteen van eiwitten). Hierdoor ontstaan diverse mentale symptomen, zoals gedragsproblemen en een verstandelijke handicap. Daarnaast kenmerkt de zeldzame ziekte zich door allerlei fysieke tekenen zoals eczeem, een verhoogde spierspanning en een verspreiding van een muizenlucht. De symptomen komen vaak niet tot uiting omdat de ziekte eenvoudig op te sporen valt met een hielprik bij een pasgeboren baby. Een levenslange eiwitarme voeding in combinatie met een regelmatige medische opvolging voorkomt ernstige problemen als gevolg van de ziekte. Indien de arts de behandeling niet of niet tijdig inzet, treden bij PKU ernstige neurologische en lichamelijke afwijkingen op.

• Synoniemen fenylketonurie
• Epidemiologie aandoening
• Oorzaken en erfelijkheid: Opbouw van fenylalanine in het lichaam
• Symptomen: Schade aan hersenen en lichaam
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling door middel van eiwitarme voeding
• Prognose ziekte
• Complicaties PKU
• Preventie van afwijkingen

Synoniemen fenylketonurie

Fenylketonurie is eveneens gekend onder deze synoniemen:

• denylalaninehydroxylase Deficienctië ziekte
• oligophrenia phenylpyruvica
• PAH-deficiëntie
• PKU
• ziekte van Fölling

Epidemiologie aandoening

De prevalentie van fenylketonurie bedraagt gemiddeld tussen de 1 op 10.000 tot 15.000 pasgeborenen wereldwijd. In Turkije is de incidentie het hoogst met ongeveer 1 patiënt met PKU op 2600 geboorten. Ook in de Jemenitische Joodse bevolking, Schotland en Estland komt de ziekte vaker voor dan in andere landen. Het minst vaak komt de ziekte voor in Finland en Japan. Fenylketonurie kent een voorliefde voor mensen met een blanke huidskleur en mensen van Aziatische afkomst. De diagnose van fenylketonurie gebeurt net na de geboorte. De aandoening kent tot slot geen seksuele voorliefde.

Oorzaken en erfelijkheid: Opbouw van fenylalanine in het lichaam

Oorzaken

Fenylketonurie is een erfelijke aandoening waarbij een verhoogde concentratie van fenylalanine in het bloed aanwezig is als gevolg van mutaties (wijzigingen) in het PAH-gen. Fenylalanine is een bouwsteen van eiwitten (een aminozuur) die via voedingsinname wordt verkregen. Dit is aanwezig in alle eiwitten en kunstmatige zoetstoffen (waaronder aspartaam en ook bepaalde medicatie). Zonder behandeling bouwt fenylalanine zich op tot schadelijke concentraties in het lichaam, waardoor een verstandelijke handicap en andere ernstige gezondheidsproblemen ontstaan.

Erfelijkheid

De aandoening kent een autosomaal recessief overervingspatroon, waardoor beide kopieën van het PAH-gen in elke cel mutaties moeten bevatten om fenylketonurie tot stand te laten komen. Meestal vertonen de ouders, die elk een exemplaar van het afwijkende gen bevatten, geen symptomen van de ziekte.

Symptomen: Schade aan hersenen en lichaam

De meeste patiënten hebben bij de geboorte geen afwijkingen. Normaal gezien komen de symptomen ook niet tot stand wanneer de diagnose en behandeling tijdig gebeurt, hetgeen in ontwikkelde landen het geval is. De symptomen treden bij onbehandelde of slecht behandelde PKU pas op wanneer een kind rond de paar maanden oud is. De verhoogde fenylalaninebloedspiegel leidt tot irreversibele (onomkeerbare) hersenletsels, waardoor volgende milde tot ernstige fysieke en mentale symptomen tot stand komen:

Fysiek

Volgende lichamelijke symptomen zijn mogelijk bij PKU:

• braken
• eczeem (chronische huidziekte met droge huid en jeukende huid)
• een abnormale houding van de handen
• een abnormaal kleine grootte van het hoofd (microcefalie)
• een slechte groei / botsterkte
• haaruitval
• hartafwijkingen of andere hartproblemen
• hyperkinesie (motorische onrust: toeneming van de spierwerkzaamheid)
• pigmentarmoede (blauwe ogen (oogkleur), blanke huid, blond haar): Fenylalanine speelt namelijk een rol in de productie van melanine, het pigment dat verantwoordelijk is voor de huid- en haarkleur het lichaam.
• spasticiteit (een verhoogde spierspanning) van armen en benen met een wijdbeense gang
• overgevoelig voor licht (fotofobie)
• spiertrekkingen en schudden met één of meer lichaamsdelen
• tremoren (bevingen)
• verspreiding van muizenlucht via de huid, de mond en de urine, hetgeen een bijwerking is van de overtollige fenylalanine in het lichaam

Mentaal

Bij fenylketonurie zijn volgende mentale afwijkingen mogelijk:

• agressiviteit
• angststoornissen
• driftbuien
• een depressie
• een negatief zelfbeeld
• een verstandelijke handicap (voornaamste symptoom)
• een vertraagde ontwikkeling
• epileptische verschijnselen
• fobieën, voornamelijk agorafobie (pleinvrees: intense angst voor drukke plaatsen of afgesloten publieke ruimten)
• gedragsproblemen
• hyperactiviteit (ADHD: moeite met aandacht en controleren van energie)
• prikkelbaarheid
• psychiatrische stoornissen
• zelfverminking

De meest ernstige vorm van de aandoening is gekend als “klassieke PKU”. Kinderen en volwassenen met minder ernstige vormen van PKU, waarbij het defecte enzym toch nog enige functie behoudt, hebben een kleinere kans op grote hersenbeschadiging. De meeste kinderen met deze vorm hebben echter nog steeds een behandeling nodig om een verstandelijke beperking en andere complicaties te voorkomen.

Diagnose en onderzoeken

Diagnostisch onderzoek

In het bloed is een verhoogde fenylalanine bloedsuikerspiegel aanwezig. Dit bloed verzamelt de arts uit de hiel van een baby (hielprik). De hielprik test de patiënt op de aanwezigheid van diverse zeldzame aandoeningen, waaronder PKU. Via een urineonderzoek bemerkt de arts voorts een verhoogde afscheiding van fenylpyrodruivenzuur.

Differentiële diagnose

Het klinisch beeld van fenylketonurie bootst de symptomenreeks na van deze ziekten: hyperfenylalaninemie, tetrahydrobiopterin deficiëntie en tyrosinemie (opbouw van aminozuur tyrosine in het bloed met veel symptomen).

Behandeling door middel van eiwitarme voeding

De behandeling van patiënten met fenylketonurie start binnen de drie weken na de geboorte van het kind. Op die manier zijn symptomen en complicaties te voorkomen. De behandeling bestaat uit een eiwitarme voeding en een regelmatige opvolging van de patiënt.

Eiwitarme voeding

De belangrijkste behandeling van fenylketonurie bestaat uit een speciaal eiwitarme voeding omdat voedingsmiddelen met eiwit fenylalanine bevatten. Volgende voedingsmiddelen vermijdt de patiënt: aardappelen, granen en andere groenten die eiwitten bevatten, bonen, chips, eieren, kaas, kip, melk, noten, quorn, rundvlees, sojabonen, varkensvlees, vis, zaden, … Aspartaam bevattende en light frisdraken zijn evenmin aanbevolen omdat hierbij fenylalanine vrijkomt bij de vertering. Dankzij een speciaal voedingssupplement ontstaan geen tekorten maar krijgt de patiënt wel voldoende voedingsstoffen binnen die cruciaal zijn voor de groei en de algemene gezondheid.

Ziekte opvolgen

Daarnaast bezoekt de patiënt regelmatig een diëtist voor het opvolgen en mogelijk aanpassen van de voeding. Een regelmatige controle van het bloed is tevens noodzakelijk omdat de PKU-spiegels na verloop van tijd veranderen, vooral tijdens de kindertijd, de groeispurt en de zwangerschap. Het eventueel medicatiegebruik bekijkt de arts ook steeds grondig want sommige geneesmiddelen veroorzaken ook een verhoogde fenylalanine-concentratie.

Prognose ziekte

De prognose is meestal zeer goed wanneer de patiënt zich al vanaf kort na de geboorte houdt aan strikte voedingsrichtlijnen. Als de behandeling later gebeurt of er geen behandeld plaatsvindt, dan treedt hersenbeschadiging op. Voor éénjarige leeftijd treedt dan een verstandelijke beperking op. Ondanks de behandeling lijden de schoolprestaties soms lichtjes onder de aandoening.

Complicaties PKU

Onbehandelde fenylketonurie leidt tot:

• belangrijke gezondheids- en ontwikkelingsproblemen
• een abnormaal klein hoofd (microcefalie)
• gedrags-, emotionele en sociale problemen bij oudere kinderen en volwassenen
• neurologische problemen zoals toevallen en tremoren (bevingen)
• onomkeerbare schade aan de hersenen en een duidelijke verstandelijke beperking binnen de eerste paar maanden van het leven

Preventie van afwijkingen

Een enzymassay of genetisch onderzoek bepaalt of de ouders het gen voor PKU dragen. Verder is een vlokkentest of vruchtwaterpunctie tijdens de zwangerschap nodig om de ongeboren baby te screenen op fenylketonurie. Het is voorts heel belangrijk dat vrouwen met PKU een regelmatige opvolging krijgen en zich houden aan de voeding, zeker bij de zwangerschap. Een ophoping van fenylalanine brengt schade toe aan de ontwikkelende baby, zelfs als het kind het defecte gen niet erft. Daarnaast heeft de moeder een hogere kans op een miskraam.