Fenylketonurie (PKU): Afwijkingen aan hersenen en lichaam

Fenylketonurie (PKU) is een erfelijke aandoening die ontstaat door een tekort aan het enzym fenylalaninehydroxylase, wat resulteert in een ophoping van het aminozuur fenylalanine in het lichaam. Vooral de hersenen worden aangetast door deze ophoping, wat kan leiden tot ernstige mentale en fysieke symptomen. De ziekte kan gedragsproblemen en verstandelijke beperkingen veroorzaken, evenals fysieke tekenen zoals eczeem, verhoogde spierspanning en een kenmerkende geur die aan muizenlucht doet denken. Omdat PKU eenvoudig kan worden opgespoord met een hielprik bij pasgeborenen, komen de symptomen vaak niet tot uiting. Een levenslange eiwitarme voeding en regelmatige medische opvolging zijn essentieel om ernstige complicaties te voorkomen. Zonder tijdige behandeling kunnen ernstige neurologische en lichamelijke afwijkingen optreden.

• Synoniemen fenylketonurie
• Epidemiologie van de aandoening
• Oorzaken en erfelijkheid: Opbouw van fenylalanine in het lichaam
• Symptomen: Schade aan hersenen en lichaam
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling door middel van eiwitarme voeding
• Prognose van de ziekte
• Complicaties van PKU
• Preventie en screening

Synoniemen fenylketonurie

Fenylketonurie staat ook bekend onder verschillende andere namen:

• Fenylalaninehydroxylase-deficiëntie
• Oligofrenie fenylpyruvica
• PAH-deficiëntie
• PKU
• Ziekte van Fölling

Epidemiologie van de aandoening

Fenylketonurie komt wereldwijd voor bij gemiddeld 1 op de 10.000 tot 15.000 pasgeborenen. In Turkije is de incidentie het hoogste, met ongeveer 1 op de 2.600 geboorten. De ziekte komt ook relatief vaker voor binnen de Jemenitische Joodse gemeenschap, in Schotland en Estland. In Finland en Japan is PKU het minst frequent. De aandoening treft voornamelijk mensen van Europese afkomst en minder vaak mensen van Aziatische afkomst. Fenylketonurie kent geen geslachtsvoorkeur en wordt doorgaans gediagnosticeerd bij pasgeborenen.

Oorzaken en erfelijkheid: Opbouw van fenylalanine in het lichaam

Oorzaken

Fenylketonurie is een erfelijke aandoening veroorzaakt door mutaties in het PAH-gen, dat verantwoordelijk is voor de productie van het enzym fenylalaninehydroxylase. Dit enzym is cruciaal voor het omzetten van fenylalanine, een aminozuur dat aanwezig is in alle eiwitten en sommige kunstmatige zoetstoffen, zoals aspartaam, in een niet-schadelijke vorm. Bij afwezigheid van dit enzym stapelt fenylalanine zich op in het lichaam, wat kan leiden tot ernstige neurologische en andere gezondheidsproblemen.

Erfelijkheid

PKU volgt een autosomaal recessief overervingspatroon. Dit betekent dat beide ouders, die elk een mutatie in het PAH-gen dragen, geen symptomen hoeven te vertonen, maar wel het risico lopen om een kind met PKU te krijgen. Het kind moet van beide ouders een defect gen erven om de aandoening te ontwikkelen.

Symptomen: Schade aan hersenen en lichaam

Bij de geboorte vertonen de meeste kinderen geen symptomen van PKU. Als de aandoening niet tijdig wordt gediagnosticeerd en behandeld, kunnen de symptomen echter opkomen wanneer het kind enkele maanden oud is. De verhoogde fenylalanine-concentraties leiden tot blijvende hersenbeschadiging, met de volgende fysieke en mentale symptomen:

Fysieke symptomen

Mogelijke lichamelijke symptomen bij PKU zijn:

• Braken
• Eczeem (chronische huidziekte met droge huid en jeuk)
• Een abnormale houding van de handen
• Abnormaal kleine hoofdomvang (microcefalie)
• Slechte groei en botsterkte
• Haaruitval
• Hartafwijkingen of andere hartproblemen
• Hyperkinesie (motorische onrust met verhoogde spieractiviteit)
• Pigmentarmoede (blauwe ogen, lichte huid, blond haar): Fenylalanine speelt een rol in de productie van melanine, het pigment dat huid- en haarkleur bepaalt.
• Spasticiteit (verhoogde spierspanning) van armen en benen, wat kan leiden tot een wijdbeense gang
• Overgevoeligheid voor licht (fotofobie)
• Spiertrekkingen en schudden met één of meer lichaamsdelen
• Tremoren (bevingen)
• Een muizenachtige geur die via de huid, mond en urine verspreidt, veroorzaakt door de ophoping van fenylalanine in het lichaam

Mentale symptomen

Bij fenylketonurie kunnen de volgende mentale afwijkingen optreden:

• Agressiviteit
• Angststoornissen
• Driftbuien
• Depressie
• Negatief zelfbeeld
• Verstandelijke handicap (hoofdkenmerk van de aandoening)
• Vertraagde ontwikkeling
• Epileptische aanvallen
• Fobieën, waaronder agorafobie (angst voor drukke of afgesloten ruimtes)
• Gedragsproblemen
• Hyperactiviteit (ADHD: moeite met aandacht en het reguleren van energie)
• Prikkelbaarheid
• Psychiatrische stoornissen
• Zelfverminking

De ernstigste vorm van PKU, bekend als "klassieke PKU," leidt tot aanzienlijke hersenbeschadiging. Kinderen met minder ernstige vormen van de aandoening, waarbij enige enzymfunctie behouden blijft, hebben een verminderde kans op ernstige hersenschade, maar hebben vaak nog steeds voortdurende behandeling nodig.

Diagnose en onderzoeken

Diagnostisch onderzoek

Een verhoogde fenylalanineconcentratie in het bloed is indicatief voor PKU. Dit wordt doorgaans opgespoord door een hielprik bij pasgeborenen. Deze test screent op diverse zeldzame aandoeningen, waaronder PKU. Aanvullende urineonderzoeken kunnen een verhoogde uitscheiding van fenylpyrodruivenzuur aantonen.

Differentiële diagnose

De symptomen van PKU kunnen ook voorkomen bij andere aandoeningen zoals hyperfenylalaninemie, tetrahydrobiopterinedeficiëntie, en tyrosinemie (opbouw van het aminozuur tyrosine in het bloed, wat tot veel symptomen kan leiden).

Behandeling door middel van eiwitarme voeding

De behandeling van PKU moet beginnen binnen drie weken na de geboorte om ernstige symptomen en complicaties te voorkomen. De behandeling bestaat voornamelijk uit een strikt eiwitarme voeding en regelmatige medische controle.

Eiwitarme voeding

De voornaamste behandeling van PKU is het volgen van een dieet dat arm is aan fenylalanine. Voedingsmiddelen die vermeden moeten worden, zijn onder andere aardappelen, granen, bonen, chips, eieren, kaas, kip, melk, noten, quorn, rundvlees, sojabonen, varkensvlees, vis, en zaden. Aspartaam, een kunstmatige zoetstof die fenylalanine bevat, moet eveneens worden vermeden. Speciale voedingseiwitten en supplementen zorgen ervoor dat patiënten voldoende voedingsstoffen binnenkrijgen zonder fenylalanine.

Ziekte opvolgen

Patiënten met PKU dienen regelmatig een diëtist te raadplegen voor voedingsadvies en -aanpassingen. Regelmatige bloedcontroles zijn noodzakelijk om de fenylalanine-spiegels te monitoren, vooral tijdens de kindertijd, groeispurten en zwangerschap. Ook moet het gebruik van medicatie worden gecontroleerd, aangezien sommige geneesmiddelen de fenylalanineconcentraties kunnen verhogen.

Prognose van de ziekte

Als de patiënt zich strikt aan het dieet houdt vanaf kort na de geboorte, is de prognose doorgaans zeer goed. Zonder behandeling of bij een te late behandeling kunnen echter ernstige hersenbeschadigingen optreden, wat leidt tot verstandelijke beperkingen vóór de leeftijd van één jaar. Ondanks een adequate behandeling kunnen sommige patiënten lichte verminderingen in schoolprestaties ervaren.

Complicaties van PKU

Bij onbehandelde fenylketonurie kunnen de volgende ernstige complicaties optreden:

• Belangrijke gezondheids- en ontwikkelingsproblemen
• Een abnormaal kleine hoofdomvang (microcefalie)
• Gedrags-, emotionele en sociale problemen bij oudere kinderen en volwassenen
• Neurologische problemen zoals toevallen en tremoren (bevingen)
• Onomkeerbare hersenschade en een aanzienlijke verstandelijke beperking binnen de eerste maanden van het leven

Preventie en screening

Genetisch onderzoek of een enzymassay kan bepalen of ouders drager zijn van het PKU-gen. Tijdens de zwangerschap kunnen een vlokkentest of vruchtwaterpunctie worden uitgevoerd om de ongeboren baby op PKU te screenen. Voor vrouwen met PKU is regelmatige medische opvolging cruciaal, vooral tijdens de zwangerschap, om te voorkomen dat de ophoping van fenylalanine schade toebrengt aan de zich ontwikkelende baby. Zelfs als het kind het defecte gen niet erft, kan de moeder nog steeds een verhoogd risico op een miskraam hebben.