Veteranenziekte (legionellose): Ernstige longontsteking

De veteranenziekte is een vorm van een ernstige longontsteking die optreedt wanneer een persoon de legionellabacterie inademt. Neurologische complicaties en algemene symptomen komen ook tot stand bij deze aandoening. Een behandeling met antibiotica en ondersteunende therapieën zijn nodig voor de veelal ernstig zieke patiënten. De veteranenziekte is ernstig en potentieel levensbedreigend. De meeste patiënten herstellen echter met een antibioticabehandeling. In veel gevallen is de ziekte te voorkomen als watersystemen en airconditioning correct onderhouden zijn, want de bacteriën gedijen zich het liefst in deze omgevingen. De naam van de aandoening is tot slot ontleend aan het feit dat de eerste waarneming werd gedaan bij Amerikaanse oud-strijders (na een reünie) in 1976.

• Synoniemen van legionella
• Epidemiologie van ernstige longontsteking
• Oorzaken: Bacteriën in water
• Legionella pneumophila
• Locatie
• Verspreiding
• Risicofactoren van veteranenziekte
• Symptomen
• Variabel klinisch beeld
• Longontsteking
• Diverse, ernstige klachten
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling via antibiotica
• Prognose van legionellose
• Complicaties van bacteriële infectie
• Preventie van legionella

Synoniemen van legionella

De veteranenziekte is gekend onder een waaier van andere termen

• Austin-pneumonie
• legionairsziekte
• legionella
• legionella-pneumonie
• legionellose
• legionellosis
• Pontiac fever / Ponticackoorts / ziekte van Pontiac: Meestal gebruiken artsen deze termen om het ziektebeeld te beschrijven waarbij de patiënt enkel maar milde symptomen ervaart

Epidemiologie van ernstige longontsteking

De veteranenziekte blijft een zeldzame en voornamelijk sporadische luchtweginfectie met een algemeen meldingspercentage van 2,2 per 100.000 voor de EU / EER in 2018. Het hoogste percentage wordt gerapporteerd door Slovenië (7,7 per 100.000). Mannen zijn twee keer vaker getroffen door de veteranenziekte dan vrouwen. De infectieziekte heeft verder een voorliefde voor vijftigplussers.

Oorzaken: Bacteriën in water

Legionella pneumophila

Legionella pneumophila is een gramnegatieve staafvormige bacterie die in meer dan 90% van de gevallen verantwoordelijk is voor de legionairsziekte. Soms veroorzaken ook nog andere Legionellabacteriën de ziekte. Legionellabacteriën komen vaak voor in zoet water. Ze zijn te vinden in rivieren en meren, en sommige andere waterbronnen, meestal in kleine aantallen. De watertemperatuur is op deze plaatsen te laag om de bacteriën snel te laten vermenigvuldigen. Af en toe komen ze echter terecht in kunstmatige watertoevoersystemen omdat daar de temperaturen hoger zijn.

Locatie

De bacteriën komen vooral voor in:

• airconditioning
• baden
• bubbelbaden
• douches
• fonteinen
• koelinstallaties
• luchtbevochtigers
• plantenspuiten
• sauna's
• spa’s
• tuinslangen / waterslangen / tuinsproeiers
• warmwaterleidingen
• waterkranen
• …

Een ideale voedingsomgeving voor de bacteriën zijn onzuiverheden, zoals algen, slib, roest en kalkaanslag. Legionella gedijt zich goed (groeien en verspreiden) in water tussen 20 tot 45 °C.

Verspreiding

De verspreiding van de infectie gebeurt door het inademen van waterdruppeltjes die de bacterie met zich meedragen. De aandoening treedt bijgevolg niet op door het drinken van besmet water. Legionellose is in de meeste gevallen evenmin besmettelijk.

Risicofactoren van veteranenziekte

Drie verschillende risicogroepen zijn bekend voor de veteranenziekte:

• sporadische gevallen waarbij de oorzaak van de infectie onbekend is; in de meeste gevallen gaat het om mannen van middelbare leeftijd en oudere mannen die roken, zwaar alcohol gebruiken of drugs misbruiken (zoals cannabis) maar dit komt ook voor bij kinderen
• uitbraken die optreden bij patiënten met een zwak immuunsysteem, bijvoorbeeld patiënten die:
• bestaande gezondheidsproblemen hebben zoals ademhalingsproblemen, chronisch obstructief longlijden (COPD), longkanker, …
• chemotherapie ondergaan
• diabetes mellitus (suikerziekte) hebben
• een langdurige behandeling met corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers) krijgen
• leukemie (bloedkanker) en andere vormen van kanker hebben
• nieraandoeningen hebben
• uitbraken van personen die voorheen fit waren en in hotels, instellingen of ziekenhuizen verbleven waar de douches of koelsystemen met het organisme besmet waren

Symptomen

Variabel klinisch beeld

De incubatietijd van de veteranenziekte bedraagt twee tot negentien dagen (meestal vijf tot zes dagen). De infectie is mogelijk mild en dan krijgt de patiënt binnen de 36-48u reeds milde griepachtige symptomen (Pontiacfever). Maar veelal komen ernstigere symptomen voor en dit na gemiddeld vijf tot zes dagen. De presentatie is erg variabel. Zo ervaren sommige patiënten een acute start van de symptomen, terwijl anderen enkel lichte klachten hebben (zoals spierpijn en milde hoofdpijn) om dan één à twee dagen later ernstigere klachten te krijgen.

Longontsteking

De longontsteking kenmerkt zich door een aanvankelijk aanhoudende droge hoest die later productief (met slijm en/of bloed) en etterig kan worden. Kortademigheid en pijn op de borst zijn andere tekenen van de longontsteking. Meestal is één long aangetast maar soms zijn ook beide longen getroffen.

Diverse, ernstige klachten

In de meeste gevallen is sprake van malaise (een algemeen ziek gevoel), ernstige spierpijn, hoofdpijn, (hoge) koorts van (meer dan) 40°C en koude rillingen. Bijna de helft van de patiënten heeft gastro-intestinale symptomen (maag- en darmklachten), zoals misselijkheid, braken, diarree, buikpijn en een extreem verminderde eetlust. Verder zijn de patiënten mogelijk ook acuut ziek, met verwardheid, agitatie (rusteloosheid) en andere neurologische symptomen. In de urine is bloed aanwezig (hematurie) en soms treedt nierfalen op. De patiënt heeft voorts een snelle ademhaling (tachypneu).

Diagnose en onderzoeken

Legionella is in het begin moeilijk te diagnosticeren, omdat de symptomen mogelijk erg lijken op andere vormen van een pneumonie (longontsteking) of zelfs op een griepje (influenza). Hypoalbuminemie (verlaagde albuminewaarden in het bloed), lymfopenie (tekort aan lymfocyten: type witte bloedcellen) zonder duidelijke leukocytose, hyponatriëmie (laag natriumgehalte in het bloed) en hoge serumniveaus van leveraminotransferasen komen veel voor bij deze ziekte, wat op te sporen is via een bloedonderzoek. De arts bevestigt de diagnose door een directe immunofluorescerende kleuring van het organisme in de pleurale (borstvlies) vloeistof, het sputum (slijm) of de bronchiale (luchtpijpvertakkingen) spoelingen. Een urineonderzoek detecteert de antigenen tegen de bacteriën; dit zijn eiwitten die door het immuunsysteem worden geactiveerd om de Legionellabacterie te bestrijden. Bij het inzetten van beeldvormende onderzoeken, zoals een röntgenfoto van de borstkas (thoraxfoto), is de ernst van de schade aan de longen te visualiseren. Een beeldvormende scan zet de arts eveneens in bij het evalueren van de schade aan de nieren. Een lumbale punctie (ruggenprik) onthult tot slot of de ziekte reeds de hersenen heeft aangetast.

Behandeling via antibiotica

De behandeling van legionella gebeurt meestal met orale (via de mond ingenomen) of intraveneuze (via een ader toegediende) antibiotica. Bijwerkingen van het antibioticagebruik zijn onder andere misselijkheid, duizeligheid, hoofdpijn, een verminderde eetlust en pijn op de borst. Sommige patiënten krijgen daarnaast intraveneuze vochttoediening om uitdroging (dehydratie) te voorkomen. Oudere patiënten en patiënten met een zwak immuunsysteem of een andere chronische aandoening, zoals diabetes, krijgen een behandeling in het ziekenhuis. Zuurstoftherapie is tot slot vereist wanneer de longen ernstig getroffen zijn.

Prognose van legionellose

Circa 10% van de patiënten met de veteranenziekte komt hieraan te overlijden. De mortaliteit loopt op tot 30% bij oudere patiënten, maar de meeste patiënten herstellen volledig.

Complicaties van bacteriële infectie

Mogelijk treedt ademhalingsfalen op, waarbij het lichaam niet voldoende zuurstof uit de longen krijgt, en daardoor niet goed werkt. Nierfalen is mogelijk door een opeenhoping van vocht en afval in het bloed. Verder ontwikkelen een aantal patiënten een septische shock (complicatie van sepsis met lage bloeddruk) als de infectie het bloed bereikt. Een plotselinge daling van de bloeddruk betekent dat onvoldoende bloed terechtkomt bij de vitale organen zoals de hersenen en de nieren.

Preventie van legionella

De watersystemen moeten goed onderhouden zijn om de ziekte van te voorkomen. Een adequate chlorering en temperatuurregeling van de watertoevoer zijn bijgevolg nodig. Het water moet permanent onder de 20°C blijven of anders boven de 60°C zijn. Verder mag zich geen vuiligheid ophopen in het water. Beheerders van commerciële gebouwen moeten dan ook richtlijnen opvolgen met betrekking tot de waterveiligheid. Vooral de grote uitbraken zijn te voorkomen door deze richtlijnen correct op te volgen. Thuis is het vooral verstandig om na enkele dagen uithuizigheid de waterleidingen goed te spoelen zodat het water echt koud of echt heet is. De Stichting Veteranenziekte heeft nog vele andere tips opgelijst.

Lees verder

• Longontsteking (pneumonie): Ontsteking onderste luchtwegen