Psychotische stoornis door middel of medicatie: symptomen

Bij een psychotische stoornis door een middel of medicatie ontstaan wanen en hallucinaties als gevolg van het gebruik of misbruik van alcohol, geneesmiddelen of drugs. Een psychose manifesteert zich als desoriëntatie, visuele hallucinaties en/of haptische hallucinaties. Het is een toestand waarin je mentale vermogen om de realiteit te herkennen, te communiceren en je te verhouden tot anderen wordt aangetast. Bij een psychose ben je het contact met de realiteit kwijt. Hoewel er vele soorten psychoses zijn, kan een psychotische stoornis door een middel of medicatie worden toegeschreven aan specifieke stoffen. Deze stoornis ontstaat tijdens of kort na de intoxicatie door een middel, of onttrekking van een middel (drugs of alcohol), of na blootstelling aan een geneesmiddel.

• Wat is een psychose?
• Psychotische stoornis door een middel of medicatie
• Oorzaken
• Intoxicatie van middelen
• Onttrekking van middelen
• Medicijnen
• Toxinen of gifstoffen
• Ontwikkeling en beloop
• Symptomen en classificatie DSM-5
• Behandeling
• Casus: Psychotische stoornis door alcoholgebruik
• Patiëntgegevens
• Anamnese
• Huidige situatie
• Presentatie
• Diagnostisch onderzoek
• Diagnostische criteria (DSM-5)
• Behandeling
• Prognose

Wat is een psychose?

Een psychose is een episode waarin je het contact met de realiteit kwijt bent. Bij een psychose ervaar je een ernstige verandering in je perceptie van de realiteit. Een psychose bestaat vaak uit wanen of valse overtuigingen waaraan men vasthoudt, ondanks duidelijk bewijs van het tegendeel, en hallucinaties (wanen en hallucinaties). Ongeveer 3 op de 100 mensen zullen minstens één psychotische episode in hun leven meemaken.

Psychotische stoornis door een middel of medicatie

Een psychotische stoornis door een middel of medicatie is eenvoudigweg een psychotische episode die verband houdt met het gebruik van een bedwelmend of stimulerend middel of medicijn. Dit kan gebeuren door:

• te veel van een bepaald medicijn te nemen
• een ongewenste wisselwerking (= interactie) tussen medicijnen hetgeen bijwerkingen kan uitlokken die elk middel afzonderlijk niet heeft
• het stoppen met een medicijn
• onderliggende psychische problemen van een persoon

Het is niet zo dat het nemen van een bepaald soort medicijn plotseling kan leiden tot een ernstige psychische aandoening die er daarvoor niet was. Toch is geestesziekte (psychische stoornis) een voorspeller van middelenmisbruik, en iemand die gevoelig is voor een psychose kan een psychose rijgen door bepaalde middelen te gebruiken.

Oorzaken

Psychotische stoornissen kunnen in de volgende gevallen optreden:

Intoxicatie van middelen

Een psychose kan worden veroorzaakt door het misbruik (intoxicatie) van alcohol, cannabis, hallucinogenen (zoals fencyclidine, ook bekend als PCP of Angel Dust), inhalantia (snuifmiddelen zoals ether in lijm)en aceton dat in nagellakremover zit), hypnotica (slaapmiddelen) en anxiolytica (kalmerende middelen die werken bij angst); stimulantia (waaronder cocaïne); en andere bekende en onbekende middelen.

Onttrekking van middelen

Psychotische stoornissen kunnen ook optreden door onttrekking van de volgende klassen van middelen: alcohol, hypmotica en anxiolytica; en andere bekende (of onbekende) middelen.

Medicijnen

Er zijn geneesmiddelen die psychosesymptomen kunnen veroorzaken. In zeldzame gevallen kunnen daarvoor gevoelige mensen een psychose ervaren als een bijwerking van voorgeschreven medicijnen, zelfs wanneer de medicijnen op de juiste manier worden gebruikt. Medicijnen waarvan bekend is dat ze mogelijke psychotische bijwerkingen kunnen geven, zijn onder andere:

• spierverslappers
• antihistaminica (geneesmiddelen tegen allergische reacties)
  Psychotische symptomen door medicatie / Bron: Stevepb, Pixabay
• antidepressiva (middelen tegen depressie)
• cardiovasculaire medicijnen (met betrekking tot hart en bloedvaten)
• medicijnen tegen hoge bloeddruk
• pijnstillers
• anti-epileptica (middelen tegen epileptische aanvallen)
• medicijnen tegen Parkinson
• chemotherapeutica (geneesmiddelen die worden toegepast bij infecties met micro-organismen of bij kanker)
• corticosteroïden (medicijnen die lijken op de hormonen die de bijnierschors maakt)
• gastro-intestinale middelen (maag-darmmiddelen)

Elke keer dat psychotische symptomen optreden bij het nemen van voorgeschreven medicijnen, dien je onmiddellijk een arts te raadplegen. Het kan nodig zijn om onmiddellijk met het medicijn te stoppen en over te gaan op een alternatief. Een psychose kan sneller optreden wanneer deze medicijnen worden misbruikt.

Toxinen of gifstoffen

Toxinen die psychosesymptomen kunnen veroorzaken zijn:

• anticholinesterase
• organofosfaatinsecticiden
• sarin en andere zenuwgassen
• koolmonoxide
• kooldioxide
• vluchtige stoffen zoals brandstof of verf

Ontwikkeling en beloop

Het begin van een psychotische stoornis hangt af van het middel dat de psychose heeft uitgelokt. Het roken van een grote dosis cocaine kan binnen enkele minuten een psychose veroorzaken, terwijl bij alcohol met een hoog percentage een psychose vaak pas na dage of zelfs weken de kop opsteekt. Een psychose van cocaïne- of amfetaminegebruik veroorzaakt typisch achtervolgingswanen en bij een psychotische stoornis door alcoholgebruik gaat het vaak om auditieve of geluidshallucinaties – je hoort dingen of stemmen die er niet zijn. De hallucinatie over insecten die over je huid krioelen (formicatie), bijvoorbeeld door amfetamine- of cocaïnegebruik, kan leiden tot krabben, met wondjes over het hele lichaam. Een psychose door hoge dosis cannabis kan bestaan uit achtervolgingswaan, evidente angst, emotionele labiliteit en depersonalisatie. Je herstelt meestal binnen één dag, maar een psychose door cannabisgebruik kan soms ook enklele dagen aanhouden.

Alcoholmisbruik kan een psychose veroorzaken, maar meestal pas na dagen of weken van intensief gebruik. Mensen die een chronisch alcoholprobleem hebben dat al enkele jaren aanhoudt, zijn ook gevoelig voor paranoïde gedachten en hallucinaties. Dit komt door de schadelijke effecten van alcohol op de hersenen na verloop van tijd en door een tekort aan vitamine B1 (thiamine) in het lichaam dat kan leiden tot het syndroom van Wernicke-Korsakoff.

Symptomen en classificatie DSM-5

De symptomen en classificatiecriteria van een psychotische stoornis door middel of medicatie, zijn:

A. Aanwezigheid van een van de of beide volgende symptomen:

1. Wanen
2. Hallucinaties

B. Er zijn aanwijzingen vanauit anamnese, lichamelijk onderzoek of laboratoriumuitslagen voor zowel (1) als (2):

1. De in criterium A genoemde symptomen zijn ontstaan tijdens of kort na de intoxicatie door of onttrekking van een middel, of na blootstelling aan een geneesmiddel.
   Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen (DSM-5) / Bron: DSM-5
2. Van het betreffende (genees)middel is het bekend dat het de symptomen in criterium A kan veroorzaken.

C. De stoornis kan niet beter worden verklaard door een psychotische stoornis die niet door een middel of medicatie wordt veroorzaakt. Aanwijzingen voor de aanwezigheid van een dergelijke onafhankelijk psychotische stoornis zijn:

• De symptomen bestonden al voor het gebruik van het middel of de medicatie.
• De symptomen persisteren gedurende een aanzienlijke periode (bijvoorbeeld ongeveer een maand) na afloop van de acute onttrekking of ernstige intoxicatie.
• Er zijn andere aanwijzingen waaruit blijkt dat sprake is van een onafhankelijke psychotische stoornis die niet door een middel of medicijn is veroorzaakt (bijvoorbeeld een voorgeschiedenis met recidiverende episoden die niet door een middel of medicatie zijn veroorzaakt).

D. De stoornis treedt niet uitsluitend op in het beloop van een delirium.
E. De symptomen veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren of het functioneren op andere belangrijke terreinen.

Behandeling

Een psychotische stoornis door een middel of medicatie is meestal zeer invaliderend en niet zelden komt iemand met deze stoornis op een spoedeisende-hulpafdeling terecht vanwege de acute zorg die ze nodig hebben. Vaak worden de beperkingen vanzelf minder en verdwijnen de klachten bij onttrekking van het middel dat de psychose heeft veroorzaakt.

Verslaving kan het moeilijk maken om definitief te stoppen met middel dat de psychose heeft veroorzaakt en ontwenningsverschijnselen zijn vrijwel onvermijdelijk na een langdurige verslaving. Het is daarom belangrijk dat je een effectieve behandeling krijgt voor je verslaving. Er zijn veel mogelijkheden voor behandeling van drugs en alcoholverslaving, van zelfhulpgroepen tot ambulante of klinische behandeling.

Casus: Psychotische stoornis door alcoholgebruik

Patiëntgegevens

• Naam: Johan de Vries
• Leeftijd: 45 jaar
• Geslacht: Man
• Beroep: Administratief medewerker
• Gezinssituatie: Getrouwd, twee kinderen

Anamnese

Johan, een man van middelbare leeftijd, heeft een lang geschiedenis van zwaar alcoholgebruik. Zijn dagelijkse consumptie is alarmerend hoog, ondanks waarschuwingen van zijn dierbaren.

Huidige situatie

De laatste maand zijn Johan’s gedrag en waarnemingen verontrustend veranderd. Hij ziet schaduwen die er niet zijn, hoort stemmen en voelt onzichtbare aanrakingen.

Presentatie

In paniek gebracht door hallucinaties, sluit Johan zich op. Op de spoedeisende hulp is hij verward en desoriënteerd, zijn realiteitszin volledig vervaagd.

Diagnostisch onderzoek

• Bloedonderzoek: Verhoogde leverenzymen, indicatief voor chronisch alcoholmisbruik.
• Urine toxicologie: Positief voor alcohol; geen aanwijzingen voor andere drugs.
• Psychiatrische evaluatie: Wanen (denken dat er mensen in de muur zitten), visuele en haptische hallucinaties, ernstige desoriëntatie.

Diagnostische criteria (DSM-5)

Johan voldoet aan de criteria voor een psychotische stoornis door alcohol. Zijn hallucinaties en wanen zijn ontstaan tijdens zware intoxicatie en worden niet door andere aandoeningen verklaard.

Behandeling

• Acute fase: Opname en stabilisatie, gebruik van benzodiazepinen om angst en agitatie te kalmeren.
• Detoxificatie: Geleidelijke ontwenningsbehandeling om zijn afhankelijkheid te doorbreken.
• Psycho-educatie en counseling: Sessies om inzicht te krijgen in de destructieve cirkel van zijn alcoholgebruik.
• Follow-up en nazorg: Regelmatige afspraken en deelname aan een rehabilitatieprogramma, een baken van hoop voor een alcoholvrij leven.

Prognose

Met de juiste behandeling kan Johan herstellen. Abstinentie en een sterke steunstructuur zijn cruciaal voor zijn herstel en welzijn.

Lees verder

• Kortdurende psychotische stoornis: symptomen DSM-5 & oorzaak
• Waanstoornis: symptomen (DSM-5), oorzaak en behandeling
• Schizofrenie (DSM-5): symptomen, oorzaken en behandeling
• Verwardheid (desoriëntatie): symptomen en oorzaken
• Wanen en hallucinaties: soorten, vormen, oorzaken & prognose