Longontsteking: verschijnselen, oorzaken & behandeling

Longontsteking komt vaak voor en elk jaar overlijden er 5500 mensen aan. De ziekteverschijnselen zijn vooral bij oude mensen niet altijd even duidelijk, waardoor longontsteking niet altijd meteen herkend wordt. Wat zijn de verschijnselen van longontsteking en welke oorzaken zijn er? Wie lopen er meer risico op het krijgen van longontsteking? Bestaat er een vaccin? Wat kun je doen om longontsteking te voorkomen?

Een longontsteking: wat is dat?

Er is sprake van een longontsteking of pneumonie als de longblaasjes (alveoli) en het omliggende weefsel ontstoken zijn. Is dat in beide longen het geval dan wordt gesproken over een dubbele longontsteking. In Nederland worden gevallen van longontsteking meestal ingedeeld in twee groepen: longontsteking opgelopen in de omgeving (community-acquired pneumonia) en longontsteking opgelopen in het ziekenhuis (hospital-acquired pneumonia). Deze indeling wordt gehanteerd omdat longonsteking opgelopen buiten het ziekenhuis bijna altijd wordt veroorzaakt door een micro-organisme uit een kleine groep verwekkers, zoals de pneumokok. Bij een longontsteking die een patient in het ziekenhuis oploopt kunnen veel verschillende micro-organismen de oorzaak zijn. Het is belangrijk om dit te weten in verband met de behandeling. Elk jaar komen ongeveer 5500 mensen aan longontsteking te overlijden.

Hoe werken de longen eigenlijk?

Een mens heeft miljoenen longblaasjes, die zorgen voor de gasuitwisseling met het bloed. Zuurstof wordt door de longblaasjes uit de ingeademde lucht opgenomen en aan het bloed afgegeven, koolzuurgas wordt uit het bloed opgenomen en aan de lucht afgegeven, die vervolgens wordt uitgeademd. Met de ingeademde lucht kunnen allerlei ziekteverwekkers meekomen. Die zouden de longblaasjes kunnen infecteren. Maar het lichaam heeft hiervoor een afweermechanisme: de luchtwegen zijn bekleed met trilhaartjes, die ervoor zorgen dat deze ziekteverwekkers (zoals bacteriën) met wat slijm worden afgevoerd naar de mondholte. Daar worden ze doorgeslikt en daarmee onschadelijk gemaakt. Het is dus belangrijk dat deze trilhaartjes hun werk goed kunnen blijven doen.

Hoe vaak komt longontsteking voor?

Longontsteking komt heel vaak voor: in 2007 werd door huisartsen meer dan 172.000 keer longontsteking vastgesteld. Elk jaar worden zo'n 30.000 mensen in het ziekenhuis opgenomen vanwege een longontsteking. Ouderen krijgen het vaker dan jongeren, mannen vaker dan vrouwen. In de winter komt longontsteking vaker voor dan in de zomer. Als gevolg van de kou kan er irritatie van het neusslijmvlies ontstaan, wat het voor een aantal virussen makkelijker maakt om een ontsteking te veroorzaken. Hierna hebben bacteriën makkelijker toegang tot de longen.

Wat zijn de ziekteverschijnselen van longontsteking?

De ziekteverschijnselen die bij een longontsteking voorkomen zijn bij oude mensen vaak niet zo duidelijk waardoor het moeilijker kan zijn te ontdekken dat het om longontsteking gaat. Daarbij komt dat longontsteking sluipend kan beginnen, maar in sommige gevallen in een paar uur kan verergeren. Sommige verschijnselen komen vooral bij kinderen voor. Niet alle verschijnselen komen bij iedereen met longontsteking voor. Ziekteverschijnselen die kunnen voorkomen bij een longontsteking zijn:

• Hoesten, vaak met geel of groen sputum en/of bloed
• Pijn bij diepe ademhaling en hoesten
• Kortademigheid, benauwdheid
• Opensperren van de neusvleugels (kinderen)
• Koorts
• Koude rillingen
• Zweten
• Hoofdpijn
• Keelpijn/oorpijn (kinderen)
• Vermoeidheid
• Minder eetlust
• Blauwe verkleuring van de lipppen, vingers, voeten

De mogelijke oorzaken van longontsteking

Longontsteking wordt in veel gevallen veroorzaakt door een bacterie, en de meest voorkomende in dit verband is Streptococcus pneumoniae, de pneumokok. Dit is een bacterie die vaak bij mensen in de keelflora voorkomt en zich onder bepaalde omstandigheden kan gaan vermeerderen. Er zijn nog vele andere soorten bacteriën die longontsteking kunnen geven: bijvoorbeeld Haemophilus influenzae; Legionella pneumophila, de verwekker van de veteranenziekte. Mycobacterium tuberculosis, de tuberkelbacterie, is de verwekker van de zeer besmettelijke (long)tuberculose, al komt dit maar weinig voor in Nederland. Ook Stafylococcus aureus kan een ernstige longontsteking geven. Daarnaast zijn er vele soorten darmbacteriën die vooral bij mensen die in het ziekenhuis zijn opgenomen longontsteking kunnen veroorzaken, vooral als zij al verzwakt zijn door andere aandoeningen en/of beademd worden. Andere verwekkers van longontsteking zijn Mycoplasma pneumoniae en Chlamydia pneumoniae, die vooral bij jongeren voorkomen.

Naast bacteriën kunnen ook virussen longontsteking veroorzaken, zoals het influenza-virus, het waterpokkenvirus, SARS, het RS virus. Er is dan meestal geen sprake van een ernstige longontsteking, maar door de verzwakking van de trilhaartjes in de luchtwegen kan er een bacteriële infectie bovenop komen, die voor een ernstiger ziektebeeld kan zorgen.

Ook schimmels en gisten kunnen de veroorzaker van longontsteking zijn; het gaat dan vaak om mensen die een verzwakt immuunsysteem (afweer) hebben door andere aandoeningen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren bij kankerpatiënten die een chemokuur hebben ondergaan, bij drugsgebruikers die spuiten, mensen met AIDS.

Longontsteking kan behalve door inademing van ziekteverwekkers ook door verslikken ontstaan, waarbij bacteriën in de longen terechtkomen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren na een operatie als slijm uit de longen niet goed wordt opgehoest. Ook ziekenhuispatiënten die beademd worden kunnen op deze manier een longontsteking krijgen.

Hoe wordt longontsteking vastgesteld?

De klachten waar de patiënt verslag van doet zijn belangrijk voor de dokter om vast te kunnen stellen dat het om longontsteking gaat. Daarnaast is er het lichamelijk onderzoek. Eventueel kan er een röntgenfoto van de longen worden gemaakt, en opgehoest sputum op het laboratorium worden onderzocht door middel van kweek.

De behandeling van longontsteking

Longontsteking die wordt veroorzaakt door een bacterie wordt behandeld met een antibioticum, eventueel in combinatie met pijnstillers. Dat kan gewoon thuis, als het verloop niet ernstig is. De klachten verdwijnen dan binnen een paar weken. Als de klachten ernstiger zijn, of als er sprake is van andere aandoeningen is vaak een opname in het ziekenhuis nodig. Daar worden medicijnen via een infuus toegediend en eventueel wordt extra zuurstof gegeven. Soms is beademing nodig, op de intensive care afdeling.

Complicaties die kunnen optreden bij longontsteking

Het kan voorkomen dat de bacteriën die de longontsteking veroorzaken in de bloedbaan terechtkomen, zich vermenigvuldigen en zich verspreiden door het lichaam, naar andere organen toe. Dit wordt in de volksmond bloedvergiftiging genoemd, de officiële naam is sepsis. Er kan dan snel een gevaarlijke situatie (shock) ontstaan waardoor de patiënt kan overlijden. Daarnaast kan als complicatie voorkomen dat het longvlies ook ontstoken raakt, en er pleuritis ontstaat. Ook kan er een longabces ontstaan: een ophoping van pus, dat de long indrukt en daarmee de ademhaling moeilijker maakt.

Wie lopen er meer risico op longontsteking?

Er zijn mensen die een verhoogde kans hebben op het krijgen van longontsteking. Dit geldt vooral voor degenen die een verminderde afweer hebben omdat die een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van longontsteking. Het gaat hier om mensen die:

• diabetes (suikerziekte) hebben
• hartfalen hebben
• lijden aan een chronische longaandoening, zoals COPD, astma
• roken
• zware drinkers zijn
• ondervoed zijn
• ouder dan 60 jaar zijn
• jonger dan een jaar zijn
• bepaalde geneesmiddelen gebruiken, zoals maagzuurremmers, corticosteroïden, antidepressiva, antipsychotica

Bij het gebruik van maagzuurremmers is er maar weinig verhoogd risico op longontsteking. In het algemeen zal het voordeel van het gebruik van de medicijnen opwegen tegen de nadelen van een iets verhoogd risico op longontsteking.

Is vaccinatie mogelijk tegen longontsteking?

Er bestaat een vaccin voor de pneumokok, een van de belangrijkste oorzaken van longontsteking. Hoewel kinderen tegenwoordig worden gevaccineerd tegen pneumokokken (via het Rijksvaccinatieprogramma) is dat niet het geval bij ouderen, al kunnen mensen met een kwetsbare gezondheid de vaccinatie wel krijgen. Er wordt nog onderzoek gedaan om na te gaan of dit voor alle oudere mensen zinvol is. Behalve de pneumokok zijn er nog vele andere verwekkers van longontsteking, waartegen geen inenting mogelijk is.

Wanneer naar de dokter?

Wie tot een van de risicogroepen hoort kan beter niet te lang wachten met een bezoekje aan de huisarts bij klachten die op longontsteking kunnen wijzen. Als er op tijd behandeld wordt is de kans groter dat er onherstelbare schade aan het longweefsel wordt voorkomen.

Kun je longontsteking voorkomen?

Naast gangbare adviezen als gezond eten, voldoende beweging en buitenlucht is er één dringend advies: rook niet.
Wie een broze gezondheid heeft kan zich het beste laten vaccineren tegen zowel de griep als de pneumokok om de kans op longontsteking te verkleinen.