Kwallenbeet of kwallensteek: symptomen en behandeling

Kwallen zijn ongewervelde holtedieren die grotendeels uit water bestaan. De meeste soorten soorten zijn doorzichtig, wat ze in open water schier onzichtbaar maakt. Wanneer iemand met een onbedekt lichaamsdeel in aanraking komt met de netelcellen in de tentakels van een (dode) kwal, vuren de netelcellen een harpoentje af met als gevolg dat er verschillende toxinen in de huid terechtkomen. Een kwallenbeet geeft vaak pijnlijke of jeukende rode plekken. Er zijn verschillende manieren om de pijn en jeuk van een kwallenbeet te verlichten. Het spoelen van de wond met azijn kan helpen om de resterende netelcellen te deactiveren. Het aanbrengen van een warm kompres kan ook de pijn verminderen. Het is belangrijk niet te wrijven of te krabben in de wond, aangezien dit de verspreiding van toxinen verergert.

• Kwallenbeet: kernpunten
• Wat zijn kwallen en welke kwallen komen in Nederland voor?
• Wat is een kwallenbeet en wat zijn de symptomen?
• Hoe wordt een kwallenbeet of kwallensteek behandeld?
• Casus: Kwallenbeet (Kwallensteek)
• Patiëntgegevens
• Huidige situatie
• Symptomen
• Anamnese
• Diagnose
• Behandeling door de huisarts
• Prognose
• Nazorg:
• Preventie

Wat zijn kwallen en welke kwallen komen in Nederland voor?

Kwallen zijn ongewervelde holtedieren en bestaan voor ongeveer uit 95% water. Een kwal heeft geen bloed, skelet of organen, maar sommige soorten hebben wel spieren. De meeste soorten zijn doorzichtig, wat ze in open water bijna onzichtbaar maakt. Er zijn meer dan 200 soorten kwallen gedocumenteerd. Verreweg de meeste van deze soorten leveren voor de mens geen problemen op. Kwallen worden gevonden over de hele wereld. De meest dodelijke leven in de Indo-Pacifische en Australische wateren. Nederlandse kwallen worden door de bank genomen niet groter dan 30 centimeter, uitgezonderd de blauwe zeepaddenstoel, die soms een halve meter wordt. Het gif van kwallen die in Nederland voorkomen, is niet heel gevaarlijk of ernstig.

In Nederland komt vooral de schermkwal voor, die door een onderstroming, veroorzaakt door een oostelijke wind, naar het strand worden gevoerd. Van de schermkwallen worden de volgende drie het vaakst op de Nederlands stranden aangetroffen:

• de haarkwal (Cyanea capillata en Cyanea lamarckii);
• de oorkwal (Aurelia aurita); en
• de kompaskwal (Chrysaora hysoscella).¹

Ten aanzien van de behandeling en verzorging van kwallenbeten is het niet belangrijk om onderscheid te maken tussen deze kwallen.

Slechts zelden komt het 'Portugese Oorlogsschip' vanuit de Atlantische oceaan naar de Nederlandse kust gedreven. Strikt genomen is het 'Portugese Oorlogsschip' geen kwal, maar een complexe levensvorm welke bestaat uit een kolonie van hydroïdpoliepen die samenwerken om te kunnen zwemmen, eten en voortplanten. Het ziet eruit als een opgeblazen zak met een dorsale vin, met een zwemblaas die tot ongeveer 9 tot 35 centimeter groot is. De tentakels of vangarmen kunnen tientallen meters lang zijn. Gewoonlijk 15 meter, maar een enkele keer tot wel 50 meter.

In de Oosterschelde en het Grevelingenmeer komt ook de kruiskwal (Gonionemus vertens) voor. Dit is een kleine kwal van ongeveer 2,5 centimeter die vanwege het gebrek aan 'zeegras' niet in de Noordzee voorkomt.²

Wat is een kwallenbeet en wat zijn de symptomen?

In feite steekt een kwal niet. Wanneer iemand met een onbedekt lichaamsdeel in aanraking komt met de netelcellen in de tentakels van een (dode) kwal, vuren de netelcellen een harpoentje af met als gevolg dat er verschillende toxinen in de huid terechtkomen. De toxinen geven op de aangedane plekken een ontstekingsreactie, welke in veel gevallen gepaard gaat pijnlijke of jeukende rode plekken. Een enkele keer kan contact met bepaalde kwallensoorten aanleiding geven tot meer uitgebreide en ernstiger verschijnselen en klachten, zoals misselijkheid, braken, koorts, verwardheid en collaps. Deze verschijnselen verdwijnen doorgaans binnen 24 uur. Soms kunnen de klachten aanhouden tot 72 uur na het incident. Slechts zelden kan een shock ontstaan. De meeste kans op een shock bestaat bij het Portugese Oorlogsschip en de kruiskwal. Bij deze soorten is het gif in de netelcellen vele malen sterker. Een steek van het Portugese Oorlogsschip voelt als een elektrische schok.

Er zijn ook andere bij de kust voorkomende zeedieren die na contact een pijnlijke rode plek geven, zoals:

• Pietermannen (Trachinus spp.); en
• niet-giftige zee-egels.

Hoe wordt een kwallenbeet of kwallensteek behandeld?

Het spontane beloop van een kwallenbeet is dat de verschijnselen gewoonlijk binnen 24 uur verdwijnen, maar soms kunnen de klachten aanhouden tot 72 uur na de beet.

Vaak zal men op het strand eerste hulp verlenen. De behandeling bestaat uit:

• Haal de patiënt uit de nabijheid van de kwal(len) en haal hem uit het water.
• Volgens het Rode Kruis vermindert de pijn vermindert door onderdompeling of douchen in zo heet mogelijk water (tot 45 graden Celsius).
• Indien heet water niet voorhanden is, dan wordt door het Rode Kruis geadviseerd de plek af te spoelen met zeewater (niet met ander water) of te koelen tegen de pijn (zie onder).
• Wrijf niet over de aangedane plek, want hierdoor kan het gif dieper de huid doordringen.
• Verwijder eventuele resten van tentakels. Doe dit met handschoenen of een pincet.
• Het Nederlandse Rode Kruis ontraadt voor kwallensteken op de Nederlandse kust te spoelen met urine. Urine helpt niet tegen de pijn na een kwallenbeet.
• Bij steken van sommige tropische kwallen kan het gebruik van azijn (geen schoonmaakazijn) helpen. Dit kan de nematocysten inactiveren en verlichting van de klachten geven. De delen van de kwal die kwallenbeten kunnen veroorzaken, worden nematocysten genoemd.
• De behandeling voor een kwallenbeet met azijn werkt bij de beet van het Portugees oorlogsschip averechts.
• Er kan ook een kompres aangelegd worden met een pasta van zuiveringszout (natriumbicarbonaat) en water (1:1). Dit breekt de tentakels af.³
• Na behandeling kan de aangedane plek gekoeld worden ter verlichting van de pijn.
• Lokale behandeling met jeukstillende zalf dat ook gebruikt wordt bij insectenbeten of lidocaïnecrème. Raadpleeg een arts, apotheker of strandhulppost voor een zalf om de pijn en de jeuk te verlichten.

Bij verdenking van een anafylactische reactie, moet de patiënt onverwijld worden ingestuurd naar de eerstehulpafdeling van het ziekenhuis.

Casus: Kwallenbeet (Kwallensteek)

Patiëntgegevens

• Naam: Tom Vermeer
• Leeftijd: 35 jaar
• Geslacht: Man
• Beroep: Ingenieur
• Gezinssituatie: Getrouwd, twee kinderen

Huidige situatie

Tom komt naar de huisarts met een pijnlijke en rode uitslag op zijn linkerbeen. Hij werd tijdens het zwemmen in zee gestoken door een kwal.

Symptomen

• Intense pijn en branderig gevoel op de plek van de steek
• Roodheid en zwelling
• Kleine blaasjes en rode strepen op de huid
• Jeuk en irritatie

Anamnese

Tom was op vakantie aan de kust en ging zwemmen in de zee. Hij voelde plotseling een scherpe pijn in zijn linkerbeen en zag direct daarna de kwal. Hij heeft geen allergieën of eerdere ernstige reacties op insecten- of kwallenbeten.

Diagnose

Op basis van de symptomen en de geschiedenis van de blootstelling aan een kwal, wordt de diagnose kwallensteek gesteld.

Behandeling door de huisarts

Spoelen met zeewater: Advies om de gestoken plek met zeewater te spoelen. Men raadt af om dit te doen met zoet water, omdat dit de nematocysten kan activeren waardoor er meer gif wordt afgegeven.
Verwijderen van tentakels: Eventuele achtergebleven tentakels dienen voorzichtig verwijderd te worden met een pincet of de rand van een creditcard. De arts doet dit met handschoenen aan om verdere blootstelling te voorkomen.
Pijnbestrijding: Een koud kompres vermindert pijn en zwelling. Vrij verkrijgbare pijnstillers zoals paracetamol of ibuprofen kunnen zo nodig gebruikt worden.
Jeuk en irritatie: Een topische corticosteroïd crème of antihistaminicum om jeuk en irritatie te verminderen.
Controle: Er wordt een afspraak gemaakt voor een controlebezoek indien symptomen verergeren of niet verbeteren binnen een paar dagen.

Prognose

De meeste kwallensteken genezen binnen enkele dagen tot een week met de juiste behandeling. Ernstige reacties zijn zeldzaam, maar moeten onmiddellijk medisch worden behandeld.

Nazorg:

• Volgen van de behandeling: Tom wordt aangemoedigd om de aanbevolen behandeling te volgen en de aangedane plek schoon en beschermd te houden.
• Regelmatige controles: Tom moet terugkomen bij de huisarts indien de symptomen verergeren, aanhouden of als er tekenen van een infectie optreden.
• Voorlichting: De husiarts geeft informatie over hoe toekomstige kwallensteken te voorkomen, zoals het vermijden van zwemmen in gebieden met veel kwallen of het dragen van beschermende kleding.

Preventie

• Veilig zwemmen: Tom wordt geadviseerd om informatie over kwallen in zwemgebieden te checken voordat hij gaat zwemmen en eventueel beschermende kleding te dragen.
• Voorzorgsmaatregelen: Bij het zwemmen in zee de gebieden vermijden waar vaak kwallen worden gezien en direct het water verlaten als er kwallen worden gesignaleerd.

Noten

1. J.C. Berntrop: Over ziekteverschijnselen veroorzaakt door in de Noordzee voorkomende kwallen, Ned Tijdschr Geneesk 1934;78:2084-9.
2. J.A. van Duren, H.L. Knook: Een 'nieuwe' stekende kwal in Nederland, Gonionemus vertens L. Agassiz, Ned Tijdschr Geneesk 1979;123:2115-2.
3. S.L. Leung: Kwallenbeet, in: Kleine kwalen in de huisartsenpraktijk, vijfde geheel herziene druk, tweede oplage, Elsevier Gezondheidszorg, Amsterdam, 2010, p.203.

Lees verder

• Lage bloeddruk en shock: symptomen, oorzaak en behandeling
• Huidaandoeningen A-Z: symptomen, oorzaak en behandeling