Malaria en Artemisia of Alsem

Malaria, vroeger moeraskoorts, mal-aria slechte lucht genoemd, is nog steeds een veel voorkomende tropische infectieziekte, die voornamelijk veroorzaakt wordt door de Plasmodium falciparum parasiet. Deze Plasmodium veroorzaakt de meest dodelijke vorm van malaria, 'malaria tropicana'. De parasiet wordt door zijn tussengastheer, de vrouwelijke malariamug, Anophèles, over de mensen verspreid. Omdat de malaria-parasiet in zijn levenscyclus twee gastheren heeft, de mens en de mug, kan malaria dus ook bij twee gastheren worden bestreden. De verspreider, de geïnfecteerde Anophèles mug, of de parasiet zelf kan worden bestreden door de drager van malaria, de mens, immuun te maken voor de parasiet.
Tot in het begin van de jaren zeventig heeft men met 'succes' de malariamug met DDT kunnen bestrijden. Maar resistentie van de malariamug voor DDT en de milieu problemen die met het gebruik van insekticiden samenhangen hebben er toe bijgedragen dat deze manier van malariabestrijding is gestopt. Als gevolg hiervan zijn de gebieden waar malaria voorkomt zowel in omvang als in aantal enorm toegenomen. Malaria vormt tegenwoordig dan ook voor éénderde deel van de wereldbevolking een directe bedreiging.

Kinine en kinaboom

Voor het immuniseren van de mens voor de malariaparasiet werden lang voornamelijk kinine en kinine-analogen gebruikt. Deze stoffen zijn afkomstig van de tropische kinaboom, Cinchona succirubra. Linnaeus noemde de boom naar de gravin van Chinchon, die in 1638 genas van een malariabesmetting door het gebruik van een boombast. Zij bracht de bast mee naar Europa, waar het 'gravinnenpoeder' succesvol werkt gebruikt. Via missionarissen is het dan blijkbaar verder verspreid naar Afrika, waar het dan zelfs 'jezuietenpoeder' genoemd werd. Tot vandaag is de plant en de stof 'kinine' het middel geweest tegen malaria. Helaas is door veelvuldig en langdurig gebruik de malariaparasiet op grote schaal resistent geworden voor deze groep van geneesmiddelen. De strijd tegen malaria lijkt dus op twee fronten te worden verloren. De ontwikkeling van een nieuw geneesmiddel, waarvoor ook de resistente malariaparasieten gevoelig zijn, was dus hoognodig.

Artemisinine en Artemisia

Een dergelijk geneesmiddel is artemisinine en de hiervan afgeleide semi-synthetische derivaten. Artemisinine is afkomstig uit de Oosterse plant Artemisia annua. In het oude China was het extract van de plant Qing Hao al in gebruik tegen koorts en rillingen. Qing Hao Su, betekent letterlijk vertaald 'groene plant extract'. De werkzame stof in deze plant bleek een zeer potent antimalariamiddel en begin jaren tachtig is men erin geslaagd de chemische structuur van artemisinine te bepalen. Artemisinine is door zijn complexe structuur chemisch zeer moeilijk te synthetiseren. En het plantje zelf levert nauwelijks 7 kilo artemisinine per hectare plant. Daarom zijn wetenschappers ook op zoek om op andere manieren deze stof te produceren of andere planten te zoeken, die die stof bevatten of ook zouden kunnen aanmaken. Zo heeft men aan de Wageningse universiteit het gen gevonden die artemisinine aanmaakt en die ingeplant in de cichorei, waardoor er mogelijk meer dan 50 kg per hectare aangemaakt kan worden.

Artemisia soorten

Artemisia annua L. behoort tot de Asteraceae. Een zeer uitgebreid plantengeslacht waar beroemde planten zoals alsem, dragon en bijvoet bij horen. Artemisia annua heeft knikkende, min of meer bolvormige bloemhoofdjes die in een wijd vertakte pluim zijn verenigd. De onderste bladen zijn doorgaans twee of drievoudig geveerd en voorzien van langwerpige slippen. De plant komt oorspronkelijk voor in de gematigde streken van Azië doch ze kan ook als adventief voorkomen in verschillende delen van Europa.
Heel recent zijn er ook aanwijzingen dat de malariaparasiet dreigt resistent te worden voor artemisine, daarom adviseert de Wereldgezondheidsorganisatie om zoveel mogelijk gemengde middelen te gebruiken, waardoor de parasieten zich moeilijker kunnen aanpassen. Is het dan niet beter om artemisine niet meer te isoleren uit de plant Artemisia annua en zoveel mogelijk geconcentreerde Artemisia-extracten als medicijn te gebruiken?