Onschuldige moedervlekken en de kwaadaardige variant

Een moedervlek is over het algemeen een licht- tot donkerbruin gekleurd vlekje dat in of enigszins op de huid ligt. Ook huidkleurige, paarse, rode of blauwe moedervlekken komen echter voor. Een enkele keer is de moedervlek al bij de geboorte aanwezig, maar meestal ontstaan ze tussen het 3e en 40e levensjaar. Een mens krijgt gemiddeld twintig moedervlekken in zijn leven. Verreweg de meeste moedervlekken zijn en blijven onschuldig. Een moedervlek (naevus naevocellularis) is een volstrekt normaal verschijnsel, dat bij vrijwel iedereen in meer of mindere mate voorkomt. Moedervlekken ontstaan meestal op heel jonge leeftijd en bereiken qua aantal een piek tussen het 20e en 30e levensjaar. Na je 70e vermindert het aantal vaak spontaan. Een moedervlek ontstaat wanneer pigmentcellen, zogenaamde melanocyten, in de huid samenklonteren. De kleur van de moedervlek is afhankelijk van het aantal pigmentcellen dat samenklontert en de mate waarin ze pigment kunnen produceren. Op de handpalm en voetzool komen moedervlekken slechts zelden voor. Deze plekken bevatten veel minder pigment dan andere delen van het lichaam. De kans dat een normale onschuldige moedervlek kwaadaardig wordt is ongeveer 1 op 1.000.000.

Gemeenschappelijk kenmerk onschuldige moedervlekken

Moedervlekken komen in veel verschillende verschijningsvormen voor. Hoewel de meeste in kleur variëren van licht- tot donkerbruin, zijn ook moedervlekken in huidskleur, zwart, blauw, paars en rood niet ongewoon. Een moedervlek kan volledig in de huid liggen en vlak aanvoelen. Maar ook enigszins verheven ruwe plekjes of duidelijk zichtbare en voelbare bolletjes komen veel voor. De afmetingen van een moedervlek variëren van enkele millimeters tot meerdere centimeters. Ondanks al deze verschillen, hebben onschuldige moedervlekken wel één gemeenschappelijk kenmerk: zowel de vorm als de kleur zijn gelijkmatig. De randen zijn over het algemeen scherp begrensd, de vorm is vrijwel symmetrisch en er komen geen verschillende kleuren in één moedervlek voor. Een uitzondering hierop vormt de 'onrustige moedervlek', die wat onregelmatiger van vorm is en meerdere kleurtinten heeft (bijvoorbeeld meerdere tinten bruin tot zwart en rood).

Het ontstaan van een moedervlek

Waarom en hoe een moedervlek precies ontstaat is – buiten het feit dat er sprake is van een samenklontering van pigmentcellen – grotendeels onbekend. De belangrijkste factor is waarschijnlijk erfelijkheid. Bepaalde genen blijken een grote rol te spelen in het ontstaan van moedervlekken. De relatie tussen de blootstelling aan UV-stralen (zonlicht of zonnebank) of het aantal keer dat je een zonnebrand hebt opgelopen en het ontstaan van moedervlekken is niet eenduidig aangetoond. UV-stralen zijn wel schadelijk voor het DNA in de huid en kunnen huidkanker veroorzaken. Toch is het verband tussen UV-straling en het ontstaan van een melanoom (een kwaadaardige moedervlek) veel minder duidelijk dan dat bij andere vormen van huidkanker. Ook voor de invloed van hormonale factoren, zoals langdurig pilgebruik of zwangerschap, op het ontstaan of verkleuren van moedervlekken, zijn nog steeds geen harde bewijzen geleverd.

Bijzondere onschuldige moedervlekken

De meeste moedervlekken zijn licht- tot donkerbruin, gelijkmatig gevormd, maximaal enkele millimeters groot en ontstaan na het 3e levensjaar. Een 'congenitale naevus' is echter al bij of vlak na de geboorte aanwezig. Na verloop van tijd groeien er op deze bruine of zwarte moedervlek meestal haren. Een aangeboren moedervlek kan erg groot worden. Een middelgrote moedervlek heeft een afmeting van 1,5 tot 10 cm. Een aangeboren reuzenmoedervlek kan zelfs meer dan een derde van het lichaam beslaan. Ongeveer 1 op de honderd baby's wordt geboren met een 'congenitale naevus'.

'Spitz naevus' is een vrij zeldzame roze-rode moedervlek die vooral ontstaat bij kinderen. De moedervlek is vlak tot bolvormig en heeft een gemiddelde afmeting van zo'n 5 mm. Een 'Spitz naevus' kan snel groeien en komt het meeste voor op het gezicht en de ledematen. Een 'blauwe naevus' is een blauw-zwarte moedervlek die erg veel donker pigment bevat en deels diep in de huid ligt. Het is meestal een rond, klein en stevig bultje dat kleiner dan 1 cm. De 'blauwe naevus' komt meestal voor in de kinder- en pubertijd. De moedervlek wordt veel gezien op de hoofdhuid, de handen en de voeten. Een 'blauwe naevus' is onschuldig, maar omdat hij op het oog vrij moeilijk te onderscheiden is van een melanoom, wordt hij vaak verwijderd.

De 'halo-naevus' is een moedervlek waar een lichte ring omheen zit (een 'halo'). In de lichte ring is het pigment uit de huid verdwenen. De oorzaak is waarschijnlijk een auto-immuunreactie, waarbij de afweercellen van het lichaam zich tegen de pigmentcellen ter plekke richten en ze opruimen. De moedervlek zelf is meestal licht- tot zeer donkerbruin. De lichte ring om de moedervlek heen kan soms wel enkele centimeters breed zijn. Vaak zijn er meerdere 'halo-naevus' tegelijkertijd op het lichaam aanwezig. Een 'Lentigo', ook wel levervlek (vanwege de kleur) of ouderdomsvlek genoemd, is een goedaardige gepigmenteerde afwijking van de huid. Strikt genomen is het geen moedervlek, maar hij wordt er wel vaak onder geschaard. Tachtig procent van de blanke mensen boven de 65 jaar heeft minstens één ouderdomsvlek. Hoe lichter de huid, hoe meer ouderdomsvlekken. Er is een duidelijk verband aangetoond tussen het ontstaan van ouderdomsvlekken en de blootstelling aan zonlicht. Het is een teken van huidveroudering en hoe meer de huid onbeschermd in aanraking is gekomen met UV-stralen, hoe meer ouderdomsvlekken er optreden. Een 'lentigo' komt vooral in het gezicht, op de handen en de onderarmen voor. Het is een scherp begrensde plek, die rond, ovaal of grillig gevormd is. De kleur varieert van egaal licht- tot donkerbruin en de afmeting van enkele millimeters tot enkele centimeters.

Een 'atypische naevus' of onrustige moedervlek is een onregelmatig, grillig gevormde moedervlek die niet scherp begrensd is. De kleur varieert van roze tot bruin en vaak komen er meerdere kleurtinten in één moedervlek voor. Een onrustige moedervlek is groter dan 5 mm en heeft soms een licht zwerend rand. Een 'atypische naevus' is onschuldig, maar kan een enkele keer de voorloper zijn van een melanoom.

De kans dat een onschuldige moedervlek kwaadaardig wordt

Een moedervlek heeft een zeer klein risico om kwaadaardig te worden. De kans dat zich uit de pigmentcellen van een gewone moedervlek een melanoom ontwikkelt, is ongeveer 1 op de miljoen. Een melanoom is een agressieve vorm van huidkanker, waarbij helaas vrij snel uitzaaiingen optreden. Bij een aangeboren moedervlek (congenitale naevus) van 8 centimeter of meer, is het risico op een kwaadaardige verandering het grootst. Een onrustige moedervlek (atypische naevus) staat, voor wat betreft het risico op de ontwikkeling van een melanoom, op de tweede plaats. Bij de overige moedervlekken is het risico erg laag.

Wanneer een moedervlek zich ontwikkelt tot een kwaadaardige huidafwijking, zullen er bepaalde veranderingen optreden. Om deze te kunnen beoordelen, wordt vaak een Engelstalig ezelsbruggetje gebruikt: 'ABCDE'. De A staat voor Asymmetry (asymmetrisch). Als je de moedervlek in twee helften verdeelt, mag de ene helft er niet (heel) anders uitzien dan de andere helt. De B staat voor Border (grens). De moedervlek moet scherp begrensd zijn ten opzichte van de normale huid. De randen van de moedervlek mogen niet steeds vager worden. De moedervlek mag ook niet ineens van vorm veranderen (bv. grillig worden). De C staat voor Colour (kleur). De kleur van de moedervlek moet egaal zijn en mag niet ineens veranderen. Een melanoom bestaat vaak uit verschillende kleuren tegelijkertijd (bruin, zwart, wit, blauw of rood).
De D staat voor Diameter (doorsnee). Een moedervlek die plots groeit kan verdacht zijn, zeker wanneer hij groter wordt dan 6 mm in doorsnee. Is er echter geen enkele andere verandering te zien of te voelen aan de moedervlek, dan is de groei vrijwel altijd onschuldig. De E staat voor Evolution (verandering). Een moedervlek die ineens op welke wijze dan ook verandert, moet je in de gaten houden. Zeker wanneer de moedervlek spontaan gaat bloeden, jeuken of pijn doen of wanneer er zich korstjes of wondjes op of in de moedervlek bevinden.

Het verwijderen van een moedervlek

In de meeste gevallen hebben veranderingen aan een moedervlek een onschuldige oorzaak. Het is echter absoluut verstandig om hiermee naar de huisarts te gaan. Deze kan meestal op het oog (eventueel met behulp van een speciale kijker) vaststellen of er mogelijk sprake is van een kwaadaardige verandering. Bij een verdenking op een melanoom wordt een biopt genomen; er wordt een klein stukje weefsel uit de moedervlek gehaald. Een melanoom wordt chirurgisch verwijderd. Om uitzaaiingen uit te sluiten, vindt er aanvullend onderzoek plaats. Wanneer er geen uitzaaiingen zijn, is de kans op genezing bijzonder hoog.

Een onschuldige moedervlek hoeft niet verwijderd te worden. Als de moedervlek echter op een vervelende plek zit, bijvoorbeeld in je gezicht of onder je BH-bandje, kun je hem meestal vrij eenvoudig laten weghalen. Dit kan bij de huisarts of de dermatoloog. Moedervlekken die op de huid liggen worden over het algemeen afgeschaafd of weggebrand. Vlakke moedervlekken of moedervlekken waarover ook maar enige twijfel bestaat, worden weggesneden. Het verwijderde weefsel kan voor onderzoek naar de patholoog worden gestuurd.

De kans dat een onschuldige moedervlek verandert in een kwaadaardige huidaandoening is erg klein. Wanneer je echter veranderingen opmerkt aan je moedervlek – vooral in grootte of kleur – of wanneer je moedervlek spontaan gaat bloeden, steken of jeuken, is het verstandig om naar de huisarts te gaan. In verreweg de meeste gevallen hebben de veranderingen een onschuldige oorzaak. Het is echter van groot belang om een eventuele melanoom vroegtijdig te ontdekken.