Abnormale haaruitval: soorten en oorzaken

Een mens verliest gemiddeld 50 tot 100 hoofdharen per dag. Dit is een natuurlijk proces. De hoeveelheid haren die je verliest is afhankelijk van je leeftijd, de groeicyclus van je haren en hoeveel haar je op je hoofd hebt. Mensen met fijn haar, hebben meer haar en verliezen er dus ook meer. Bij mannen vallen na de puberteit geleidelijk steeds meer haren uit en bij vouwen gebeurt dit na de menopauze. Soms is de haaruitval echter abnormaal. Hier kunnen verschillende oorzaken voor zijn. Elke haar heeft een levensduur van een kleine 3,5 jaar. Haren groeien in haarzakjes (follikels), waarvan er bij de geboorte zo'n 100.000 op het hoofd aanwezig zijn. Naarmate je ouder wordt, neemt dit aantal geleidelijk af.

De drie levensfasen van een haar

Elke haar doorloopt drie fasen. De eerste fase, de groeifase, duurt ongeveer 3 jaar. In deze periode groeit het haar gemiddeld een centimeter per maand. Bij een volwassen mens bevindt ongeveer 90% van de hoofdharen zich in de groeifase. In het laatste deel van de groeifase neemt de celdeling langzaam af en wordt de basis van het haar steeds dunner. In de korte overgangsfase die volgt stopt het haar met groeien en komt minder stevig in het haarzakje te zitten. Na een aantal dagen tot 4 weken breekt de rustfase aan. Aan het eind van deze laatste fase, die gemiddeld 4 maanden duurt, valt het haar uit. Het haarzakje heeft op dat moment al weer een nieuwe haar aangemaakt en de cyclus herhaalt zich. Een haarzakje is in staat om 10 tot 30 keer achter elkaar een haar te produceren.

Gedurende een groot deel van je leven is het aantal haren dat in de rustfase terecht komt en het aantal haren in de groeifase in evenwicht. De haardichtheid blijft daardoor vrijwel hetzelfde. Wanneer het aantal haarzakjes in de loop van je leven afneemt, wordt je haarbos echter dunner. De haaruitval gebeurt meestal geleidelijk en is gelijkmatig over het hoofd verdeeld. Er is sprake van abnormaal sterke haaruitval als er dagelijks meer dan 100 haren uitvallen. Hier kunnen uiteenlopende oorzaken voor zijn.

Kaalheid volgens het mannelijke patroon (alopecia androgenetica)

Alopecia androgenetica is de meest voorkomende vorm van permanent haarverlies. Het is de 'klassieke mannelijke kaalheid', waarmee zo'n 60% van de mannen in meer of mindere mate te maken krijgt. Het kan echter ook bij vrouwen voorkomen. Deze vorm van haaruitval is erfelijk bepaald en wordt veroorzaakt door de gevoeligheid van de haren voor een bepaald mannelijk hormoon (DHT). Dit hormoon zorgt voor een verkorte groeifase. Het aantal haren in de groeifase en de rustfase is hierdoor niet meer in evenwicht en er vallen meer haren uit dan dat er nieuwe bijkomen. Uiteindelijk verschrompelen, onder invloed van het mannelijk hormoon, de haarwortels en is nieuwe haargroei niet meer mogelijk. De haren boven op het hoofd en bij de slapen vallen geleidelijk uit. De haren aan de zijkant van het hoofd en op het achterhoofd blijven aanwezig, waardoor het typische 'kroontje' ontstaat. Bij mannen met alopecia androgenetica begint de haaruitval enige tijd na de puberteit. Met een haartransplantatie, een huidreductie of geneesmiddelen (minoxidil, finasteride) kunnen de gevolgen van deze vorm van kaalheid (deels) worden verminderd.

Haaruitval volgens het vrouwelijk patroon (HVP)

Haaruitval volgens het vrouwelijk patroon (HVP) lijkt veel op alopecia androgenetica. Het veroorzaakt haarverlies op de kruin en treedt meestal op bij vrouwen in de menopauze. Ongeveer de helft van de vrouwen in de menopauze lijkt in meer of mindere mate last te hebben van HVP. In tegenstelling tot bij kaalheid volgens het mannelijk patroon, komt volledige kaalheid op de kruin vrijwel niet voor. De haarbos wordt in de loop van een aantal jaren over een groter gedeelte van de kruin wel (veel) dunner. Het haar op het achterhoofd blijft normaal. Typisch voor HVP is dat ook de voorste haarrand grotendeels aanwezig blijft. De haaruitval kan soms in vlagen verergeren en dan weer lange tijd stabiel blijven. De haarzakjes worden steeds kleiner en produceren dunnere en kortere haren. Ook het aantal haren in de groeifase neemt af. De hoofdhuid kan hierdoor niet meer voldoende bedekt worden en het haar ziet er dunner uit. Echt merkbare haaruitval treedt bij HVP niet zo vaak op. Het ontstaan van HVP is erfelijk bepaald. De exacte oorzaak is echter niet duidelijk. De meeste vrouwen met HVP hebben een normale hoeveelheid mannelijke hormonen. Omdat deze vorm van haarverlies vooral voorkomt bij vrouwen in de menopauze, is het echter wel waarschijnlijk dat er een hormonale oorzaak aan ten grondslag ligt. De aandoening is vrijwel altijd volstrekt onschuldig. Hoe jonger de leeftijd waarop het haarverlies begint, des te erger is meestal wel het beloop. Behandeling is niet eenvoudig en heeft over het algemeen weinig effect. Soms kunnen hormoonremmers (cyproteron) of haargroeistimulerende middelen (minoxidil) helpen.

Pleksgewijze haaruitval (alopecia areata)

Bij alopecia areata vallen er pleksgewijs haren uit. Meestal beperkt de aandoening zich tot het hoofd, maar ook de wimpers, wenkbrauwen, baardharen en schaamharen kunnen uitvallen. Bij 5 tot 10% van de mensen die lijden aan alopecia areata, valt al het hoofdhaar uit (alopecia areata totalis). 1 tot 2% verliest alle lichaamsharen (alopecia areata universalis). Alopecia areata kan bij mannen en vrouwen van elke leeftijd optreden, maar ontstaat het meest bij jongvolwassenen. De oorzaak van deze vorm van haarverlies is zeer waarschijnlijk een auto-immuunaandoening, waarbij het lichaam de eigen haren als vijandig ziet en ze aanvalt. Rond de haarwortels treedt dan een ontsteking op, waardoor de wortels hun werk niet meer goed kunnen doen. Er ontstaan alleen nog misvormde, gemakkelijk afbrekende haren. Uiteindelijk stopt de haargroei ter plekke volledig. De aandoening gaat vrijwel nooit gepaard met jeuk of pijn. Er lijkt ook een verband te zijn tussen het atopisch syndroom (constitutioneel eczeem, hooikoorts en astma) en psoriasis en alopecia areata. De aandoening verloopt bij iedereen anders. Bij de meeste mensen ontstaan er plotseling ronde of ovale kale plekken. In ongeveer 80% van de gevallen keert het haar spontaan terug binnen enkele maanden tot twee jaar. Soms hebben de nieuwe haren geen pigment. Wanneer de aandoening op jonge leeftijd ontstaat, steeds terugkeert, de haarlijn ook is aangedaan of als er sprake is van nog een andere auto-immuunziekte (bijvoorbeeld vitiligo of bepaalde schildklierziekten), wordt de prognose slechter. De kans dat de haren terugkomen is dan kleiner. De kale plekken kunnen eventueel behandeld worden met corticosteroïdencrème of –zalf of ditranol crème. Is de alopecia areata erg uitgebreid, dan wordt soms gekozen voor PUVA-lichttherapie of diphenciprone prikkeltherapie. De resultaten zijn echter bij lang niet iedereen bevredigend.

Haaruitval door een verstoorde haargroeicyclus (telogeen haarverlies)

Soms komen er ongewoon veel haren tegelijk in de rustfase (telogene fase) terecht en vallen uit. Er is dan een verstoring van de haargroeicyclus. Het haarverlies treedt meestal verspreid over de hoofdhuid op en is soms zo hevig dat de schedelhuid goed zichtbaar wordt. Echt kale plekken ontstaan er echter niet. Telogeen haarverlies komt veel meer voor bij vrouwen dan bij mannen. Acuut telogeen haarverlies wordt vaak uitgelokt door een (lichamelijk) ingrijpende gebeurtenis. Voorbeelden hiervan zijn een bevalling (komt het meeste voor), ernstige ziekte, hoge koorts, algehele narcose, bloedingen en een streng dieet. Twee tot vijf maanden na de gebeurtenis vallen de haren massaal uit. Je vindt dan ineens relatief veel haren op bijvoorbeeld het hoofdkussen, in de haarborstel of in het afvoerputje van de douche. Bij ongeveer 30% van de mensen die lijden aan acuut telogeen haarverlies, wordt echter geen oorzaak gevonden.

Houdt het haarverlies langer dan zes maanden aan, dan wordt gesproken over chronisch telogeen haarverlies. Deze vorm wordt vooral gezien bij vrouwen tussen de 30 en 50 jaar. De bekendste oorzaken zijn schildklierafwijkingen, bloedarmoede (door ijzergebrek) en bepaalde geneesmiddelen (retinoїden, bloedverdunners, bètablokkers, schildklierremmers en cytostatica – gebruikt bij chemotherapie). Ook het overmatig gebruiken van voedingssupplementen, zoals vitamine A, kan leiden tot telogeen haarverlies. Evenals sommige ziekten van de alvleesklier, lever en nieren. Bij zo'n derde van de mensen wordt geen oorzaak gevonden. Bij de acute variant stopt het haarverlies meestal binnen drie tot zes maanden vanzelf. De haargroei herstelt zich hierna vrijwel altijd volledig. Bij chronisch telogeen haarverlies treedt over het algemeen geleidelijk herstel op wanneer de oorzaak gevonden is en behandeld kan worden. Wordt er geen oorzaak gevonden, dan gaat het haarverlies vaak gedurende een aantal jaren op en neer. Ook hier treedt echter vaak - na lange tijd – spontaan herstel op. Er is geen behandeling bekend die de haargroei kan versnellen.

Haaruitval met verlittekening van de hoofdhuid (alopecia cicatricalis)

Alopecia cicatricalis (scarring alopecia) is de verzamelnaam voor vormen van kaalheid waarbij littekenvorming optreedt op de hoofdhuid. Bij de meeste andere vormen van haarverlies, blijft de hoofdhuid in tact. Bij alopecia atrophicans ontstaat er zoveel schade aan de haarzakjes, dat ook de stamcellen verloren gaan. Het haarzakje verschrompelt en verdwijnt en de haaruitval is hierdoor permanent. Verlittekening kan veroorzaakt worden door erfelijke aandoeningen, infecties met bacteriën, schimmels of protozoën (bijvoorbeeld syfilis of leishmania) of bepaalde soorten kanker (basaalcelcarcinoom, plaveiselcelcarcinoom of lymfomen). Maar ook directe schade aan het haarzakje door bestraling of verbranding of ontstekingen van de huid door bijvoorbeeld lichen planus, sarcoïdose of lupus erythematosus (een auto-immuunziekte) kunnen verlittekening van de hoofdhuid tot gevolg hebben. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de primaire en de secundaire variant. In het eerste geval begint het proces van haarverlies in het haarzakje en is er sprake van een ziekte van het haarzakje zelf. Bij de secundaire variant is het haarzakje beschadigd door externe oorzaken, zoals diepe brandwonden, huidkanker en chronische infecties van de huid. Bij de meeste vormen van alopecia cicatricalis is het echter niet duidelijk wat de oorzaak van de haaruitval is. Wanneer de verlittekening eenmaal is opgetreden, kan de haar niet meer teruggroeien. Behandeling moet dan ook zo snel mogelijk beginnen. Vaak worden hiervoor ontstekingsremmers (bijvoorbeeld corticosteroïden) of anti-malaria medicijnen gebruikt. Alopecia atrophicans is betrekkelijk zeldzaam.

Haaruitval door het herhaaldelijk trekken aan de haren

Herhaaldelijk trekken aan de haren door jezelf (trichotillomanie) of door het dragen van bepaalde kapsels (tractie alopecia) kan leiden tot haarverlies. Trichotillomanie gebeurt vaak onbewust, bijvoorbeeld doordat je vaak je haren rond je vingers draait. Een enkele keer is de aandoening het gevolg van een psychiatrische stoornis. Bij tractie alopecia zorgen bepaalde kapsels ervoor dat er constant aan de haren getrokken wordt. Voorbeelden hiervan zijn strakke vlechten (zoals bij rastakapsels), strak opgebonden paardenstaarten en kapsels waarbij vaak een krullenset wordt gebruikt. Het gevolg van beide aandoeningen is een vrij scherp begrensde kale of dun behaarde plek op het hoofd. Als er niet meer aan de haren getrokken wordt, herstelt de haargroei zich meestal volledig. Wordt er echter te vaak en te lang aan de haren getrokken, dan kan het haarverlies permanent zijn. Zeker wanneer het steeds bij dezelfde haarwortels gebeurt.

Haaruitval en kaalheid zijn veel voorkomende problemen. Met haaruitvalproblemen kun je terecht bij alle Nederlandse dermatologen. Een aantal dermatologen heeft zich zelfs gespecialiseerd in problemen met haaruitval.